Leo thang căng thẳng hạt nhân Mỹ-Nga và lo ngại 'phản ứng dây chuyền'

Trong tuần qua, Mỹ và Nga liên tục có những động thái đáng chú ý liên quan việc thử nghiệm vũ khí hạt nhân, làm dấy lên lo ngại về nguy cơ xảy ra giai đoạn leo thang căng thẳng mới giữa hai cường quốc hạt nhân hàng đầu thế giới.

Tổng thống Mỹ ra lệnh nối lại việc thử hạt nhân

Trong một thông báo trên mạng xã hội Truth Social ngày 30-10, Tổng thống Mỹ Donald Trump cho rằng “các nước khác đang thử nghiệm” vũ khí hạt nhân và vì vậy ông ra lệnh cho Lầu Năm Góc ngay lập tức tái khởi động hoạt động thử nghiệm vũ khí hạt nhân “trên cơ sở bình đẳng” sau 33 năm Washington hoãn chương trình thử nghiệm hạt nhân của mình theo các thỏa thuận quốc tế.

Ba ngày sau, ông Trump làm rõ phát ngôn trên, nêu tên các nước mà ông cho là đang bí mật thử vũ khí hạt nhân dưới lòng đất, trong đó có Nga, theo đài CBS News.

Mỹ thử hạt nhân tại căn cứ ở bang Nevada năm 1955. Tổng thống Mỹ Donald Trump vừa ra lệnh tái khởi động hoạt động thử nghiệm vũ khí hạt nhân. Ảnh: APT

Cùng ngày 30-10, Phó Tổng thống Mỹ JD Vance lên tiếng bảo vệ việc duy trì và thử nghiệm kho vũ khí hạt nhân của Mỹ. Ông Vance gọi đây là thành tố then chốt đối với an ninh quốc gia của Mỹ, nhưng cũng nói rằng việc thử nghiệm này không phản ánh bất kỳ mối lo ngại cấp bách nào, theo hãng tin Reuters.

Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Pete Hegseth hôm 31-10 nói rằng thử vũ khí hạt nhân là một cách có trách nhiệm để bảo vệ Mỹ nhằm “duy trì hòa bình thông qua sức mạnh”, có thể “giảm khả năng xảy ra xung đột hạt nhân” vì các đối thủ hiểu rõ sức mạnh răn đe của kho vũ khí hạt nhân Mỹ.

Trên sóng đài Fox News hôm 2-11, Bộ trưởng Năng lượng Mỹ Chris Wright giải thích rằng các thử nghiệm mà Mỹ đang tiến hành “không phải là các vụ nổ hạt nhân”, mà Washington đang “thử nghiệm tất cả các bộ phận khác của vũ khí hạt nhân”.

Tuy nhiên, Tổng thống Trump hôm 5-11 đã đưa ra một động thái có thể coi là tích cực. Ông tuyên bố Mỹ sẵn sàng cùng Nga và Trung Quốc xem xét “xây dựng một kế hoạch phi hạt nhân hóa”, song không nêu chi tiết về khả năng này.

Tổng thống Nga chỉ đạo xem xét khả năng nối lại thử hạt nhân

Người phát ngôn Điện Kremlin - ông Dmitry Peskov ngay hôm 30-10 đã tuyên bố rằng Nga sẽ có những phản ứng tương xứng nếu Mỹ vi phạm lệnh tạm hoãn thử vũ khí hạt nhân. Ông Peskov cũng nhắc lại tuyên bố trước đó của Tổng thống Nga Vladimir Putin rằng” “nếu ai đó từ bỏ việc tạm hoãn [thử vũ khí hạt nhân], thì Nga sẽ hành động tương ứng”, theo hãng thông tấn TASS.

Tổng thống Nga Vladimir Putin (giữa) tại cuộc họp Hội đồng An ninh Nga ngày 5-11, chỉ đạo xem xét khả năng chuẩn bị thử vũ khí hạt nhân. Ảnh: TASS

Ông Peskov cũng nhắc tới việc Nga hôm 26-10 đã tuyên bố kết thúc giai đoạn thử nghiệm tên lửa hành trình tối tân Burevestnik, lưu ý rằng dù tên lửa chạy bằng động cơ hạt nhân và có khả năng trang bị đầu đạn hạt nhân nhưng “đó không phải là thử nghiệm hạt nhân”.

Ngày 4-11, ông Peskov phản bác cáo buộc từ ông Trump về việc Nga bí mật thử vũ khí hạt nhân. Điện Kremlin tuyên bố “không tiến hành bất kỳ vụ thử hạt nhân nào” và đề nghị Mỹ đưa ra lời giải thích rõ ràng về cáo buộc này.

Ngày 5-11, đích thân Tổng thống Putin trong một cuộc họp của Hội đồng An ninh Nga đã chỉ đạo các bộ ngành liên quan của Nga cùng phối hợp để đưa ra các đề xuất về “khả năng bắt đầu công tác chuẩn bị cho các vụ thử vũ khí hạt nhân”.

Ông Putin tái khẳng định rằng Nga luôn “tuân thủ nghiêm ngặt” các nghĩa vụ của mình liên quan Hiệp ước Cấm thử hạt nhân toàn diện (CTBT) và không có kế hoạch vi phạm các cam kết này. Tuy nhiên, ông cảnh báo rằng Moscow sẽ buộc phải đáp trả nếu các quốc gia khác tiến hành thử vũ khí hạt nhân.

Trong cuộc họp, các tướng lĩnh hàng đầu ngành an ninh Nga nhấn mạnh sự hoài nghi về việc Mỹ “có thể tiếp tục né tránh những lời giải thích chính thức” về cáo buộc cho rằng Nga đang bí mật thử vũ khí hạt nhân.

Không lâu sau đó, ông Peskov giải thích rằng ông Putin không ra lệnh chuẩn bị thử hạt nhân mà chỉ thị của Tổng thống Nga liên quan “tính khả thi của việc bắt đầu chuẩn bị cho các cuộc thử nghiệm như vậy”. Ông Peskov cũng làm rõ rằng ông Putin không đặt ra khung thời gian cụ thể mà đơn giản là cần đủ thời gian để “hiểu đầy đủ ý định” của ông Trump.

Các chuyên gia lo ngại leo thang hạt nhân toàn cầu

Chia sẻ với tờ Defense News hôm 3-11, Giám đốc Dự án thông tin hạt nhân thuộc Liên đoàn Các nhà khoa học Mỹ (FAS) Hans Kristensen nhấn mạnh rằng Mỹ đang duy trì và phát triển các chương trình mô phỏng giúp loại bỏ nhu cầu phải tiến hành bất kỳ vụ thử vũ khí hạt nhân thực sự nào.

Chuyên gia John Erath, Giám đốc chính sách cấp cao của Trung tâm Kiểm soát và không phổ biến vũ khí hạt nhân (Mỹ) nhấn mạnh rằng Mỹ chỉ cần thử nghiệm các hệ thống phụ – tương tự phát ngôn trước đó của Bộ trưởng Năng lượng Chris Wright. Ông Erath nhấn mạnh rằng việc này giúp Mỹ không cần thực hiện các vụ thử hạt nhân tốn kém và tàn khốc mà vẫn biết được các vũ khí đó hoạt động bình thường.

Mỹ phóng thử ICBM hạt nhân Minuteman III (không mang đầu đạn) hôm 5-11 từ căn cứ Vandenberg (California). Ảnh: US SPACE FORCE

Ông Erath nhấn mạnh vào sự khác biệt giữa thử nghiệm tên lửa có khả năng mang đầu đạn hạt nhân với thử vũ khí hạt nhân.

Nhắc tới việc Nga thử nghiệm tên lửa Burevestnik hay Mỹ phóng thử tên lửa đạn đạo xuyên lục địa (ICBM) Minuteman III – một công cụ răn đe hạt nhân của Washington, ông Erath cho rằng các hoạt động như vậy không phải là thử vũ khí hạt nhân vì các tên lửa như vậy “không phải là vũ khí hạt nhân thực sự”.

Ông Erath cũng cảnh báo rằng nếu Mỹ thực sự phá vỡ cam kết hoãn thử vũ khí hạt nhân, các quốc gia khác chắc chắn sẽ làm theo. Viễn cảnh này sẽ gây ra hậu quả ngoại giao và gây hại đối với các nỗ lực không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu và sau cùng, “điều này sẽ không có lợi cho chính sách đối ngoại của Mỹ”.

Các chuyên gia Nga cũng có ý kiến tương tự về nguy cơ của việc leo thang căng thẳng hạt nhân giữa Washington và Moscow, cho rằng việc Mỹ nối lại các vụ thử vũ khí hạt nhân có thể là mối đe dọa đối với chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu, theo đài RBC.

Nhà nghiên cứu hàng đầu tại Trung tâm Giải trừ quân bị và không phổ biến vũ khí Vienna (VCDNP, Áo) - ông Nikolai Sokov nhắc tới Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), lưu ý rằng dù NPT không có cam kết rõ ràng cấm 5 cường quốc hạt nhân thử hạt nhân nhưng nếu 1 trong 5 năm này từ bỏ tuân thủ thì các nước khác sẽ không còn bị ràng buộc với hiệp ước này nữa và có thể khởi động chương trình hạt nhân của riêng mình.

Tuy nhiên, ông Sokov cũng lưu ý nguy cơ từ việc cả Mỹ và Nga đang thiếu cam kết chính thức với CTBT. Thỏa thuận này được bắt đầu đàm phán từ đầu những năm 1990 và được ký năm 1996, nghiêm cấm cấm tất cả các vụ nổ hạt nhân, cả cho mục đích quân sự lẫn dân sự, trong mọi môi trường. Mỹ dù đã ký CTBT nhưng chưa phê chuẩn. Còn Nga hồi cuối năm 2023 đã thông qua quyết định hủy phê chuẩn hiệp ước này.

Chuyên gia Ilya Kramnik thuộc Viện Hàn lâm khoa học và công nghệ quốc tế (IMEMO, Nga) nhận định rằng nếu Mỹ, Nga hoặc Trung Quốc nối lại các vụ thử hạt nhân, dù với quy mô lớn hay nhỏ, thì “sẽ gây ra phản ứng dây chuyền dẫn tới các cuộc thử hạt nhân của các quốc gia khác, tạo ra rủi ro hạt nhân, thậm chí là còn lớn hơn – làm suy yếu an ninh quốc tế”.

Chuyên gia y tế công cộng tại Đại học Melbourne (Úc) - GS Tilman Ruff cảnh báo rằng ngoài việc kích hoạt các động thái đáp trả từ cộng đồng quốc tế, các vụ thử hạt nhân “đều có thể gây rò rỉ phóng xạ ảnh hưởng tới toàn cầu”, trở thành “mối đe dọa nhân loại”.

HOÀN ĐỨC