Lễ hội Chá Mùn: Di sản đánh thức bản sắc người Thái ở Yên Thắng

Nghi lễ dựng cây bông (Boọc mạy) trong Lễ hội Chá Mùn của đồng bào Thái đen ở xã Yên Thắng

Hành trình hồi sinh một lễ hội cổ

Theo truyền thuyết, thuở xưa bản Mường Lúm trải qua thời kỳ đất đai cằn cỗi, hạn hán kéo dài, dịch bệnh hoành hành khiến cuộc sống người dân kiệt quệ. Không còn cách nào khác, người Thái phải cử người lên Mường Trời cầu cứu Pó Then.

Thấu hiểu nỗi thống khổ của dân bản, Pó Then đã mở cổng trời, cử quân lính và thần y xuống trần gian để diệt trừ tà ma, chữa bệnh cứu dân, phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Từ đó, mỗi dịp tháng 9 - 10 âm lịch, đồng bào Thái đen lại tổ chức Lễ hội Chá Mùn để tạ ơn trời đất, cầu phúc lộc, sức khỏe và bình an.

Trung tâm của Lễ hội là cây bông (Boọc mạy), được dựng giữa sân và trang trí bằng hoa lá, chim muông, mô hình các vật nuôi, mùa vụ… thể hiện ước vọng sinh sôi, no đủ. Bên cạnh cây bông là vò rượu cần - biểu tượng của sự sung túc và tinh thần đoàn kết. Mọi thành viên trong bản, từ già đến trẻ, đều hòa vào không khí lễ hội với sự thành kính nhưng cũng đầy rộn ràng.

Lễ hội Chá Mùn gồm bốn bước chính: chuẩn bị; đón thần linh; thực hành các nghi lễ; và tiễn thần linh trở về Mường Trời. Các nghi thức được thực hành bởi thầy lang, người có uy tín, giàu kinh nghiệm chữa bệnh và nắm giữ tri thức dân gian. Từng câu khấn, nhịp điệu chiêng, tiếng hát, điệu múa đều phản ánh kho tàng văn hóa phi vật thể phong phú của cộng đồng Thái đen.

Phần hội của Chá Mùn thường kéo dài nhiều giờ với các trò chơi dân gian đặc sắc như ném còn, bắn nỏ, đi cà kheo, múa hát quanh cây bông. Những hoạt động này không chỉ tạo không khí vui tươi mà còn khơi dậy bản sắc văn hóa, khuyến khích thế hệ trẻ tự hào và gìn giữ truyền thống.

Thầy cúng thực hành nghi lễ tạ ơn Pó Then trong không gian lễ hội truyền thống

Sau năm 1945, chiến tranh và cuộc sống khó khăn khiến lễ hội dần bị lãng quên. Mãi đến năm 2017, Sở VHTTDL Thanh Hóa phối hợp huyện Lang Chánh phục dựng theo đúng nghi lễ truyền thống. Năm 2019, xã Yên Thắng tiếp tục tổ chức với quy mô cấp xã, thu hút đông đảo người dân và du khách trong vùng.

Di sản quốc gia và kỳ vọng mới ở Yên Thắng

Qua nhiều thế hệ, nghi lễ Chá Mùn vẫn được cộng đồng trao truyền, giữ nguyên hồn cốt. Đến nay, các thủ tục truyền thống vẫn được thực hành đầy đủ. Mo chủ trước ngày lễ sẽ thông báo để những người từng được mo Mùn chữa bệnh (gọi là Lúc May) chuẩn bị lễ vật gồm một con gà thịt, một chai rượu, một chiếc ô thổ cẩm, đệm ngồi nhồi bông lau và 5 lá trầu.

Đúng ngày chính lễ, Lúc May và người dân trong bản, trang phục sặc sỡ, đội lễ vật trên đầu, tề tựu tại nhà mo chủ để làm lễ tạ ơn Pó Then. Lễ vật được chuẩn bị đủ 31 mâm, với một mâm chính đặt ở gian giữa ngôi nhà, cùng 30 mâm phụ gồm hoa quả, xôi, thịt gà, thịt lợn, cá nướng, rượu… tượng trưng cho sự sung túc của bản làng.

Sau phần khấn báo thần linh, mo chủ cùng các mo Mùn thực hành nghi thức gọi mời, tiễn đưa Pó Then và các linh hồn trở về Mường Trời, khép lại mùa lễ hội với niềm tin vào năm mới yên ổn, mùa màng no đủ.

Người Thái đánh trống, chiêng vui Lễ hội Chá Mùn. Ảnh: Tin tức và Dân tộc

Ông Lò Viết Lâm, một trong những người được nhân dân trong xã gọi là người “giữ hồn” Lễ hội Chá Mùn, ở bản Ngàm Pốc (Yên Thắng) - chia sẻ: “Lễ hội Chá Mùn là nét văn hóa tín ngưỡng thiêng liêng của người Thái đen. Việc được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia khiến chúng tôi rất tự hào. Tôi và các bậc cao niên sẽ tiếp tục tuyên truyền, vận động bà con gìn giữ và quảng bá lễ hội để nét đẹp này lan tỏa rộng rãi hơn”.

Không chỉ có sự nỗ lực từ cộng đồng, chính quyền địa phương cũng đang chủ động bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội.

Ông Hà Trung Kiên, Phó Chủ tịch UBND xã Yên Thắng, cho biết xã đang xây dựng Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị Lễ hội Chá Mùn giai đoạn 2025 - 2030”, trong đó nhấn mạnh việc truyền dạy tri thức lễ hội cho thế hệ trẻ, tổ chức các buổi nói chuyện ngoại khóa, mời nghệ nhân hướng dẫn nghi lễ tại trường học.

Đồng thời, xã định hướng gắn bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch sinh thái, du lịch khám phá tại bản Ngàm Pốc, bản Peo, mở ra hướng sinh kế mới cho người dân.

Việc Chá Mùn được ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ là niềm tự hào của Yên Thắng mà còn là động lực quan trọng để địa phương gắn kết bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch cộng đồng. Lễ hội góp phần tăng sức hấp dẫn của miền Tây xứ Thanh, tạo nên những sản phẩm du lịch độc đáo dựa trên bản sắc văn hóa Thái đen.

Hiện Thanh Hóa có 28 di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, phản ánh đời sống tinh thần phong phú, đa dạng của các dân tộc trên địa bàn. Trong số đó, Lễ hội Chá Mùn là một dấu ấn mới, tiếp tục khẳng định vị thế của Thanh Hóa như một vùng đất giàu truyền thống, nơi văn hóa bản địa luôn được gìn giữ, trao truyền và lan tỏa.

TRẦN HOÀNG