Làm gì để TP.HCM trở thành 'phòng thí nghiệm' cho các mô hình kinh tế mới?

Tại Diễn đàn Kinh tế mùa Thu 2025 vừa diễn ra, Thủ tướng Phạm Minh Chính giao cho TP.HCM sớm ban hành kế hoạch hành động chi tiết nhằm thực hiện các cam kết của diễn đàn; đồng thời tiên phong triển khai mô hình “phòng thí nghiệm” cho kinh tế xanh, tài chính xanh và đô thị thông minh, gắn với việc đưa Trung tâm tài chính quốc tế vào hoạt động.

Với một thành phố luôn giữ vai trò “đầu tàu” của cả nước, đây là trách nhiệm lớn, đòi hỏi năng lực hoàn thiện cơ chế pháp lý, bảo đảm thượng tôn pháp luật và tổ chức thực thi hiệu quả.

Cần kế hoạch hành động rõ ràng và có thể giám sát

Dưới góc độ pháp lý – kinh tế, yêu cầu “phòng thí nghiệm” không đồng nghĩa với việc được phép làm “ngoài luật”, mà là thiết kế một khuôn khổ pháp lý mới, linh hoạt hơn, mở hơn nhưng vẫn rõ ràng, minh bạch và có trách nhiệm giải trình. Sandbox cho kinh tế xanh và tài chính xanh chỉ có thể được xã hội chấp nhận khi quyền, lợi ích hợp pháp của người dân, doanh nghiệp và nhà đầu tư được đặt ở trung tâm, được bảo vệ bằng các quy tắc cụ thể, khả thi và có thể kiểm soát.

TP.HCM hiện hội tụ nhiều điều kiện để đi đầu. Thành phố đóng góp tỷ trọng lớn vào GDP, ngân sách, kim ngạch xuất nhập khẩu; là nơi tập trung doanh nghiệp tư nhân năng động, doanh nghiệp FDI, định chế tài chính, tổ chức nghiên cứu và trường đại học. Nhiều xu hướng mới – từ kinh tế số, kinh tế chia sẻ đến dịch vụ tài chính công nghệ – đều đã xuất hiện tại đây trước khi lan rộng ra cả nước.

Điều đó cũng có nghĩa, nếu TP.HCM không có cơ chế pháp lý kịp thời cho kinh tế xanh và tài chính xanh, nguy cơ tụt lại phía sau là rất rõ khi các trung tâm tài chính trong khu vực đang chạy đua thu hút dòng vốn và công nghệ gắn với mục tiêu phát thải ròng bằng “0”.

Trung tâm tài chính quốc tế là mắt xích không thể tách rời của TP.HCM. Ảnh: N.TIẾN

Để trở thành “phòng thí nghiệm” đúng nghĩa, việc đầu tiên TP.HCM cần làm là xây dựng và ban hành một kế hoạch hành động có cấu trúc rõ ràng, trong đó nêu rõ lĩnh vực thí điểm, mục tiêu pháp lý, công cụ sử dụng, lộ trình triển khai và cơ chế giám sát.

Có thể ưu tiên năm nhóm lĩnh vực: Hạ tầng và đô thị xanh (giao thông công cộng sạch, logistics xanh, công trình tiết kiệm năng lượng). Sản phẩm và dịch vụ tài chính xanh (trái phiếu xanh, tín dụng xanh, quỹ đầu tư hạ tầng xanh, dịch vụ tài chính cho thị trường carbon). Dịch vụ số và fintech gắn với giao dịch xanh. Mô hình quản lý đô thị thông minh dựa trên dữ liệu. Cải cách thủ tục hành chính và dịch vụ công theo hướng số hóa, giảm tiếp xúc trực tiếp nhưng tăng khả năng giám sát.

Trong mỗi nhóm, cần định nghĩa rõ “không gian pháp lý thử nghiệm”: thí điểm ở đâu, với quy mô nào, đối tượng nào được tham gia và giới hạn rủi ro ra sao. Với trái phiếu xanh, TP.HCM có thể đề xuất cơ chế về tiêu chuẩn “xanh”, công bố thông tin, giám sát dòng vốn, trách nhiệm tổ chức phát hành và chế tài khi sử dụng vốn sai mục đích.

Với tín dụng xanh cho dự án tiết kiệm năng lượng hoặc năng lượng tái tạo đô thị, có thể đề xuất cơ chế đồng tài trợ, bảo lãnh và chia sẻ rủi ro giữa ngân hàng thương mại, quỹ đầu tư, quỹ phát triển địa phương nhưng phải có tiêu chuẩn thẩm định chặt chẽ để tránh biến ưu đãi “xanh” thành kênh trục lợi.

Minh bạch: Điều kiện tiên quyết của sandbox

“Phòng thí nghiệm” chính sách không thể vận hành trong “phòng kín”. Để nhận được sự đồng thuận, mọi cơ chế sandbox phải công khai tiêu chí tham gia, điều kiện, thời hạn thí điểm, cơ chế giám sát và tiêu chí đánh giá kết quả.

Việc chọn doanh nghiệp, tổ chức tham gia thử nghiệm phải dựa trên bộ tiêu chí rõ ràng, tránh cơ chế “xin – cho” hay hình thành “đặc quyền” trá hình. Vai trò của HĐND thành phố, Mặt trận Tổ quốc, các hiệp hội nghề nghiệp và báo chí là rất quan trọng để giám sát, phản biện và bảo đảm sandbox là sân chơi cạnh tranh lành mạnh chứ không phải “sân sau” của một số nhóm lợi ích.

Hoàn thiện cơ chế pháp lý cho kinh tế xanh và tài chính xanh không thể là nhiệm vụ của một sở, ngành riêng lẻ. Các lĩnh vực này nằm ở giao điểm của nhiều hệ thống luật: đầu tư, doanh nghiệp, môi trường, đất đai, nhà ở, chứng khoán, tổ chức tín dụng, năng lượng, dữ liệu và an ninh mạng.

Nếu không có cơ chế điều phối thống nhất, quy định sẽ dễ chồng chéo, xung đột, gây khó cho cơ quan quản lý và doanh nghiệp. Vì vậy, TP.HCM cần một “đầu mối thể chế” đủ mạnh, có thể là tổ công tác hoặc ban chỉ đạo về sandbox và kinh tế xanh – tài chính xanh trực thuộc UBND thành phố, có nhiệm vụ tổng hợp, tham mưu, phối hợp với các bộ, ngành trung ương và chịu trách nhiệm giải trình trước HĐND cùng người dân.

Trong bức tranh này, Trung tâm tài chính quốc tế tại TP.HCM là “mắt xích” đặc biệt. Nếu coi kinh tế xanh là hướng đi, tài chính xanh là công cụ thì trung tâm tài chính quốc tế chính là “hạ tầng mềm” giúp kết nối nhà đầu tư, dẫn vốn vào các dự án có giá trị gia tăng cao và hiệu ứng môi trường tích cực.

Tuy nhiên, trung tâm tài chính chỉ có thể vận hành theo chuẩn mực quốc tế khi có cơ chế pháp lý tương thích: quy định về công bố thông tin, chống rửa tiền, phòng chống gian lận trong sản phẩm tài chính xanh, giải quyết tranh chấp, cơ chế trọng tài và tòa án thương mại. Quá trình xây dựng sandbox và chuẩn bị vận hành trung tâm tài chính quốc tế phải đi cùng nhau, hỗ trợ lẫn nhau.

Với nhiệm vụ được giao, TPHCM phải tiến hành loạt giải pháp. Ảnh: N.TIẾN

Hoàn thiện cơ chế pháp lý còn phải chú trọng tới quyền lợi người dân. Trong tài chính xanh, fintech hay dịch vụ số, nếu thiếu giám sát sẽ tiềm ẩn rủi ro: thông tin thiếu đầy đủ, điều khoản hợp đồng phức tạp, chênh lệch hiểu biết giữa nhà cung cấp và khách hàng, tranh chấp kéo dài.

Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, pháp luật về hợp đồng và giao dịch điện tử cần được quán triệt trong các mô hình thí điểm. Cần xác định rõ cơ chế khiếu nại, hòa giải, trọng tài, khởi kiện và trách nhiệm bồi thường khi thiệt hại xảy ra.

Không thể bỏ qua vấn đề dữ liệu. Đô thị thông minh và tài chính xanh vận hành trên nền dữ liệu lớn: giao dịch, hành vi, môi trường, năng lượng, quy hoạch, tín dụng. Cần trả lời rõ dữ liệu nào được thu thập, lưu trữ trong bao lâu, chia sẻ cho ai, quyền truy cập của người dân ra sao và cơ chế xử lý khi dữ liệu bị lộ hoặc bị dùng sai mục đích.

Nếu không có quy định cụ thể, nguy cơ xâm phạm đời tư là hiện hữu. Là địa phương đi đầu về đô thị thông minh, TP.HCM phải nghiêm túc với vấn đề này để tận dụng sức mạnh dữ liệu mà không đánh đổi quyền con người.

Có thể nói, hoàn thiện cơ chế pháp lý để TP.HCM trở thành “phòng thí nghiệm” cho kinh tế xanh và tài chính xanh là bước đi tất yếu nếu thành phố muốn giữ vai trò tiên phong trong giai đoạn phát triển mới. Thách thức lớn nhưng cơ hội cũng rất lớn. Nếu tận dụng đúng thời điểm, xây dựng kế hoạch hành động minh bạch, bám sát pháp luật và gắn với trách nhiệm giải trình, TP.HCM không chỉ tạo mô hình phát triển mới cho riêng mình mà còn tạo tiền lệ tốt để cả nước tham khảo trong quá trình hoàn thiện thể chế, hướng tới một nền kinh tế năng động, công bằng và bền vững hơn.

PGS,TS Ngô Trí Long, Chuyên gia Kinh tế