Làm báo không chỉ bằng kỹ năng mà bằng lương tâm và lòng trắc ẩn

Nhà báo, TS. Trần Bá Dung cho rằng, có công nghệ, thiết bị hiện đại mà đạo đức nghề nghiệp kém thì có thể tác hại lớn hơn, trầm trọng hơn. (Ảnh NVCC)

Đó là quan điểm của nhà báo, TS. Trần Bá Dung, Trưởng Khoa Truyền thông và Thiết kế, Trường Đại học Hòa Bình; nguyên Trưởng ban Nghiệp vụ, Hội Nhà báo Việt Nam.

Ông nhìn nhận thế nào về khái niệm văn hóa nghề báo trong bối cảnh truyền thông hiện đại?

Đây là vấn đề đang rất cần được quan tâm. Văn hóa nghề báo hay văn hóa báo chí đều thuộc phạm trù văn hóa truyền thông - một chủ đề lớn.

Là khái niệm rộng, văn hóa truyền thông nghiên cứu cách mà truyền thông (bao gồm báo chí, truyền hình, phim ảnh, mạng xã hội, quảng cáo…) tác động, ảnh hưởng và phản ánh các giá trị, niềm tin, tập quán của xã hội.

Đề cập lĩnh vực này là nói đến ảnh hưởng của truyền thông đối với đời sống xã hội; cách truyền thông phản ánh và định hình bản sắc cá nhân, cộng đồng, quốc gia. Đó là các yếu tố thẩm mỹ sử dụng trong truyền thông thu hút khán giả và truyền tải thông điệp như thế nào? Các quy chuẩn đạo đức và trách nhiệm của người làm truyền thông, đối với xã hội. Sự phát triển của công nghệ và cách các phương tiện truyền thông số thay đổi phương thức và tốc độ truyền tải thông tin, sự tiếp nhận của công chúng như thế nào? Là việc quảng cáo định hình các giá trị, hình ảnh, mong muốn và chuẩn mực xã hội như thế nào?

Trong bức tranh toàn cảnh ấy, văn hóa nghề báo chiếm một vị trí quan trọng. Nhà văn hóa, nhà báo lão thành Phan Quang cho rằng: “Văn hóa của người làm báo thể hiện ở thái độ đối với Tổ quốc, xã hội, gia đình, tâm linh, ở cách ứng xử với thiên nhiên, môi trường, đồng nghiệp, đồng bào và cả với đối phương khi cần”.

Mục tiêu của người làm báo là thu thập thông tin, tư liệu phục vụ tác nghiệp. Vậy trong trường hợp nhà báo không có thiện cảm với nhân vật, hoặc nhân vật không muốn tiếp xúc với báo chí, theo ông, làm thế nào để vẫn đạt được mục tiêu nghề nghiệp?

Trong con mắt công chúng, nhà báo thường được nhìn nhận là người lịch lãm, hiểu biết, đáng tin cậy và biết giữ mình. Phong thái văn minh, ứng xử lịch thiệp là phẩm chất đáng quý của người làm báo chân chính. Như nhà báo Phan Quang từng nói: “Do nhu cầu nghề nghiệp, nhà báo hòa nhập với giới thượng lưu mà không lấy thế làm sang, sống chung với lớp người nghèo khó, thậm chí bị coi là hạ đẳng trong xã hội mà không tiêm nhiễm thói hư tật xấu…”.

Ứng xử văn minh trong giao tiếp, hành xử có văn hóa với nhân vật, nguồn tin và công chúng là phạm trù chứa đựng nhiều điều đáng suy ngẫm. Trước hết, đó là sự tôn trọng con người, bất kể họ là ai. Trong thực tế nghề nghiệp, không ít nhà báo dễ rơi vào trạng thái cao ngạo, dễ phán xét, cho rằng mình nắm rõ mọi chuyện và thiếu đi sự lắng nghe cần thiết đối với nhân vật hay nguồn tin.

Nhà báo văn minh biết đau nỗi đau của nhân vật, không vô cảm trước những mảnh đời bất hạnh; không xâm phạm đời tư của nhân vật, không dửng dưng trước những hành vi làm ô nhiễm môi trường, không mải mê chạy theo tin bài định mức, chạy theo danh vọng mà bon chen, dối trá, thậm chí chụp giật, giẫm đạp lên danh dự, sự nghiệp người khác.

Talk Show "Thắp sáng" kinh tế tuần hoàn trong kỷ nguyên mới của Báo Thế giới và Việt Nam.

Không hiếm trường hợp nhà báo “qua cầu rút ván”, bỏ mặc nhân vật, nguồn tin. Miễn là được việc của mình sau khi đã khai thác được thông tin, không quan tâm đến lợi ích, hoàn cảnh, số phận của họ, không bảo vệ nhân vật, nguồn tin.

Với công chúng, ứng xử văn minh của nhà báo là tôn trọng quyền tiếp cận thông tin của họ; là không đưa ra công chúng những sản phẩm báo chí chất lượng kém, thậm chí độc hại chỉ vì để có tiền, để nổi danh nhà báo. Với đồng nghiệp là sự tôn trọng nghề nghiệp và phẩm giá đồng nghiệp. Trong Tuyên ngôn về đạo đức nghề nghiệp của Liên đoàn nhà báo Pháp (từ 1919) có viết: “Không gợi ý đổi chỗ của đồng nghiệp cũng như để đồng nghiệp bị thải hồi bằng cách nhận lao động, làm việc với những điều kiện kém hơn đồng nghiệp”. Với đồng nghiệp còn là sự chia sẻ, đặc biệt, phải “dẫn tên đồng nghiệp” khi trích dẫn bài của họ.

Trách nhiệm lớn nhất của người làm báo đối với công chúng hiện nay là gì, đặc biệt trong thời đại thông tin dễ bị bóp méo hoặc sai lệch?

Trách nhiệm lớn nhất là thông tin trung thực và nhân văn. Mạng xã hội đang lấn át báo chí, tin giả tràn lan, thông tin bị bóp méo, cố tình làm sai lệch vì những mục đích vụ lợi hoặc do trình độ nhận thức, kỹ năng nghiệp vụ yếu, do cẩu thả, câu view…

Người làm báo cần nêu cao trách nhiệm xã hội là bảo vệ cái đúng, sự thật, lẽ phải và lợi ích chính đáng của công chúng. Đồng thời, kiên quyết đấu tranh chống cái giả, cái sai, cái xấu, tiêu cực, làm ảnh hưởng đến lợi ích của đông đảo công chúng.

Nói như Albert Camus, nhà văn và nhà báo Pháp từng đoạt Nobel Văn học: “Nhà báo là người đứng về phía nạn nhân. Hãy làm báo không chỉ bằng kỹ năng, mà bằng lương tâm và lòng trắc ẩn”.

Cao hơn nữa, trách nhiệm của người làm báo là với vị thế được xã hội tin cậy, về quyền chủ động sản xuất và phân phối thông tin, có thể tiếp cận được nhiều nguồn tin mà công chúng không có được, người làm báo cần có trách nhiệm giải thích, dẫn dắt, định hướng dư luận, nhận thức của công chúng. Một mẩu tin ngắn có tính định hướng đúng đắn trên mặt báo, trên sóng truyền hình, phát thanh, có thể xua tan mọi nghi ngờ, hoang mang trong dư luận, củng cố niềm tin vào Đảng, Nhà nước, nhân dân, niềm tin vào sự thật, lẽ phải và hy vọng.

Trong bối cảnh mạng xã hội và báo chí công dân phát triển mạnh mẽ, ông đánh giá như thế nào về những thách thức đạo đức mà nghề báo đang phải đối mặt?

Đây mới thực sự là thách thức lớn nhất đối với báo chí hiện nay, chứ không phải công nghệ, thiết bị hay phương tiện tác nghiệp. Bởi đạo đức nghề nghiệp chính là nền tảng cốt lõi của nghề làm báo. Công nghệ hay phương tiện có thể nhập khẩu, thậm chí tự sản xuất nhưng đạo đức thì không thể vay mượn, càng không thể đào tạo trong ngày một ngày hai. Khi người làm báo thiếu đạo đức nghề nghiệp, dù được trang bị thiết bị tối tân đến đâu, hậu quả để lại có thể sâu sắc và nghiêm trọng hơn rất nhiều.

Trong điều kiện thực tế báo chí đang phải từng giờ, từng phút đối mặt với sự cạnh tranh thầm lặng mà khốc liệt của mạng xã hội và báo chí công dân, yếu tố đạo đức nghề nghiệp càng phải được đề cao.

Để vượt qua thách thức đạo đức mà báo chí đang đối mặt trong kỷ nguyên mạng xã hội và báo chí công dân, tôi cho rằng người làm báo cần “bốn không”. Đó là, không chạy theo tin giật gân trên mạng xã hội để sản xuất tin bài một cách vội vàng, cẩu thả, cốt để cạnh tranh với mạng xã hội; không sử dụng tin tức trên mạng xã hội chưa được kiểm chứng để làm “nguyên liệu” sản xuất tin, bài; không lan tỏa tin tức mạng xã hội mà mình không nắm rõ nguồn và không đưa lên mạng xã hội những nội dung thông tin mà cơ quan báo chí nơi mình làm việc không cho phép.

Theo ông, làm sao để thế hệ nhà báo trẻ có thể gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa, đạo đức nghề báo trong môi trường làm việc ngày càng áp lực?

Nhà báo trẻ có vai trò, thế mạnh, lợi thế lớn trong lĩnh vực văn hóa. Để có thể gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa, đạo đức nghề báo trong môi trường làm việc ngày càng áp lực hiện nay, thế hệ nhà báo trẻ cần có ba yếu tố: Kiến thức (am hiểu báo chí, công nghệ, dữ liệu, văn hóa - xã hội); bản lĩnh (tư duy độc lập, dám bảo vệ sự thật, kiểm chứng thông tin tốt) và đạo đức, nhân cách (trung thực, nhân văn, không bị cuốn vào công nghệ và những thị hiếu lệch lạc).

Tuấn Kiệt