Kỳ 1: Pháp luật với tinh thần 'lấy giáo dục là chính'

Chính sách hình sự với người chưa thành niên

Quốc hội đã biểu quyết thông qua Luật Tư pháp người chưa thành niên. Ảnh Quốc hội

LTS: Những năm qua, tình trạng trẻ vị thành niên vi phạm pháp luật có chiều hướng gia tăng. Trước thực tế đó, pháp luật Việt Nam đã có những quy định mới theo hướng nhân văn, đề cao giáo dục và phục hồi, giúp các em nhận ra sai lầm, sửa chữa và tái hòa nhập cộng đồng, đúng với tinh thần “lấy giáo dục là chính” trong chính sách hình sự với người chưa thành niên… từ số này, ấn phẩm Pháp luật và Xã hội, Báo Kinh tế & Đô thị có loạt bài ghi nhận.

Nhận diện hành vi vi phạm

Tình trạng tội phạm và vi phạm pháp luật của người chưa thành niên rất đáng lo ngại, nhiều vụ án gây rúng động dư luận xã hội. Nổi cộm gần đây, vụ việc hai em V.T.Đ và N.L.T đều là học sinh lớp 8E, Trường Trung học cơ sở Quang Trung, tỉnh Lào Cai. Trong thời gian học tập tại lớp, hai em xảy ra mâu thuẫn do N.L.T thường xuyên trêu đùa và có lời lẽ xúc phạm đến bố mẹ của V.T.Đ.

Sau khi tan học buổi chiều, cả hai hẹn nhau để nói chuyện, giải quyết mâu thuẫn. Tại đây, sau khi yêu cầu bạn không tiếp tục trêu đùa, chửi mình bất thành, V.T.Đ bực tức lấy con dao để ở trong cặp sách ra đâm liên tiếp nhiều nhát trúng vào vùng lưng và vai của N.L.T. Sau đó, Đ tiếp tục ôm kéo và đẩy T xuống hồ rồi đi về nhà. Rất may sau đó có người dân đi qua và kéo N.L.T lên bờ rồi đưa đến Bệnh viện Đa khoa số 1, tỉnh Lào Cai để cấp cứu. Hiện, sức khỏe của em N.L.T đã ổn định.

Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh Lào Cai xác định, hành vi của V.T.Đ thể hiện tính quyết liệt nhằm tước đi mạng sống của người khác và có dấu hiệu của tội phạm “Giết người”. Tuy nhiên, V.T.Đ sinh ngày 8/4/2012 (mới được 13 tuổi 6 tháng 27 ngày), chưa đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự.

Trước đó, một vụ việc khác xảy ra tại thôn Xa Thư, xã Quảng Bình, tỉnh Thanh Hóa cho thấy thực trạng đáng lo ngại về bạo lực trong giới trẻ. Sau giờ học, 2 nam sinh (SN 2008 và 2009) hẹn gặp tại cây xăng xã Quảng Bình. Trong lúc xô xát, 1 nam sinh rút dao đâm vào vùng mặt bạn, khiến nạn nhân tử vong dù được đưa đi cấp cứu. Vụ án không chỉ để lại nỗi đau cho gia đình, nhà trường và bạn bè mà còn gióng lên hồi chuông cảnh báo về tình trạng bạo lực học đường và việc học sinh mang theo hung khí đến trường. Trước tính chất nghiêm trọng của vụ việc, Công an tỉnh Thanh Hóa đã lên tiếng khuyến cáo gia đình, nhà trường cần phối hợp chặt chẽ trong công tác quản lý, giáo dục con em, học sinh, đặc biệt chú ý các mối quan hệ, sinh hoạt bạn bè ngoài giờ đến trường.

Luật Tư pháp người chưa thành niên thể hiện tính nhân văn khi coi trọng các yếu tố, hoàn cảnh đặc thù của người chưa thành niên. Ảnh minh họa

Giáo dục bằng pháp luật nhân văn

Chính sách và pháp luật nước ta ngày càng có xu hướng nhân văn, khoan dung hơn đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật. Điển hình như Luật Tư pháp người chưa thành niên (Luật TPNCTN) đã được Quốc hội khóa XV thông qua ngày 30/11/2024 (sửa đổi, bổ sung ngày 25/6/2025, tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV) có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2026.

Đánh giá cao những quy định mới trong Luật TPNCTN, luật sư Nguyễn Hồng Thái, Giám đốc Công ty Luật TNHH Quốc tế Hồng Thái và Đồng nghiệp, Đoàn Luật sư TP Hà Nội cho biết, Luật TPNCTN thể hiện tính nhân văn khi coi trọng các yếu tố, hoàn cảnh đặc thù của người chưa thành niên. Luật cũng đặt trọng tâm vào sự phục hồi và tái hòa nhập, giúp người chưa thành niên nhận thức được sai lầm và thay đổi hành vi thông qua các chương trình giáo dục và tư vấn tâm lý.

Đáng chú ý, Luật TPNCTN quy định 12 biện pháp xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội. Mục đích xử lý chuyển hướng nhằm xử lý kịp thời và hiệu quả, giúp người chưa thành niên thay đổi nhận thức, nhận biết, sửa chữa sai lầm đã gây ra, tự rèn luyện khắc phục, ngăn ngừa nguyên nhân dẫn đến hành vi phạm tội và giáo dục họ trở thành công dân có ích cho xã hội. Đồng thời, đẩy mạnh việc hòa giải giữa người chưa thành niên và bị hại bị ảnh hưởng bởi hành vi phạm tội của người chưa thành niên.

Ngoài ra, Luật TPNCTN quy định toàn diện về xử lý chuyển hướng (là một cách xử lý đặc thù trong Luật TPNCTN, thay thế cho việc truy cứu trách nhiệm hình sự), hình phạt, thủ tục tố tụng, thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng đối với người chưa thành niên phạm tội. Mục đích chính là giáo dục, giúp người chưa thành niên nhận thức và sửa chữa sai lầm, thay vì trừng phạt.

Luật TPNCTN giữ nguyên 4 hình phạt chính gồm: cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ và tù có thời hạn; không áp dụng tù chung thân, tử hình. Bổ sung quy định áp dụng hình phạt cảnh cáo cho tội ít nghiêm trọng hoặc do vô ý, có nhiều tình tiết giảm nhẹ. Người từ 14 đến dưới 16 tuổi có tài sản riêng có thể bị phạt tiền nhưng không quá 1/3 mức phạt chung. Đồng thời giảm mức hình phạt cao nhất đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi từ 18 năm xuống 15 năm tù; người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội từ 12 năm xuống 9 năm tù, trừ trường hợp phạm loại tội xâm phạm tính mạng sức khỏe và ma túy thì mức hình phạt theo quy định của pháp luật hiện hành.

Đặc biệt, luật sư Nguyễn Hồng Thái nhìn nhận, Luật TPNCTN cũng quy định về tố tụng thân thiện bảo đảm an toàn, bí mật, danh dự và quyền lợi của người chưa thành niên trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố. Thời hạn tố tụng rút ngắn một nửa; người chưa thành niên bắt buộc có luật sư; việc lấy lời khai, đối chất phải phù hợp tâm lý, lứa tuổi, có người đại diện tham dự. Cán bộ tố tụng phải được đào tạo chuyên sâu về trẻ em…

“Những quy định tiến bộ trong Luật TPNCTN thể hiện rõ tinh thần nhân văn, lấy giáo dục làm trọng tâm trong xử lý người trẻ phạm tội. Đây là bước tiến quan trọng góp phần bảo vệ, cảm hóa và giúp người trẻ tái hòa nhập, trở thành công dân có ích cho xã hội”, luật sư Nguyễn Hồng Thái nhận định.

(Còn nữa)

Những điểm mới trong Luật TPNCTN mang tính nhân văn, nhằm giúp người chưa thành niên nhận thức về sai lầm, tự sửa chữa, rèn luyện và trở thành công dân có ích. Biện pháp này còn khuyến khích hòa giải giữa người phạm tội và bị hại, tăng cường vai trò của gia đình, cộng đồng trong giáo dục, hạn chế tác động tiêu cực của tố tụng hình sự và ngăn ngừa tái phạm.

Luật sư Nguyễn Hồng Thái, Đoàn Luật sư TP Hà Nội

Thái An