Kinh tế Trung Quốc và khủng hoảng sản xuất thừa

Vòng xoáy cạnh tranh không lành mạnh chi phối thị trường

Giới chức Chính phủ Trung Quốc trong những tháng gần đây không ngừng nhấn mạnh vào vấn đề “cạnh tranh nội bộ không lành mạnh” khi mọi doanh nghiệp ngày càng sản xuất nhiều hơn, nhưng lợi nhuận lại ít hơn. Đây đang là vấn đề chung mà nhiều ngành công nghiệp Trung Quốc hiện đang phải đối mặt khi các doanh nghiệp liên tục bị cuốn vào vòng xoáy giảm giá, nâng sản lượng nhằm tranh giành thị phần trong một thị trường không ngừng mở rộng nhưng lại thiếu bền vững về lợi nhuận.

Một trong những động lực then chốt khiến hiện tượng dư thừa trở nên trầm trọng chính là “cuộc chạy đua nội bộ” giữa các địa phương.

Các nghiên cứu tại 272 thành phố của Trung Quốc cho thấy, cạnh tranh kinh tế giữa các chính quyền địa phương thường dẫn đến những hậu quả tiêu cực cho phát triển bền vững, khi các quan chức ưu tiên mục tiêu tăng trưởng GDP trong ngắn hạn hơn là sự phối hợp trong quy hoạch công nghiệp. Điều này khiến dòng vốn ồ ạt đổ vào những ngành đang được nhà nước ưu ái, và ngày càng có nhiều cơ sở sản xuất mọc lên cùng lúc và cùng lĩnh vực trên khắp các địa phương, dẫn đến sự trùng lặp năng lực và không khai thác hết hiệu quả đầu tư.

Sự dư thừa lan rộng trong nhiều lĩnh vực

Tình trạng dư thừa hiện đang là vấn đề lớn với ngành thép vốn có sản lượng tới 1 tỉ tấn mỗi năm. Theo Wood Mackenzie, sự sụt giảm nhu cầu do cuộc khủng hoảng bất động sản có thể khiến công suất dư thừa của ngành lên tới 250 triệu tấn trong thập niên tới, nếu Bắc Kinh không có biện pháp kiểm soát.

Lĩnh vực lọc dầu cũng chịu áp lực cắt giảm sau khi Chính phủ Trung Quốc hồi tháng 3-2025 đã thừa nhận rằng nhu cầu nhiên liệu vận tải của nước này có thể đã đạt đỉnh khi nền kinh tế đẩy mạnh điện khí hóa. Các doanh nghiệp tư nhân nhỏ ở Sơn Đông - chiếm hơn 20% thị trường, đang chịu áp lực lớn hơn cả do phải giảm công suất vận hành xuống dưới 50% - mức phân định giữa lãi và lỗ.

Ngành than đá khổng lồ của Trung Quốc hiện vẫn được chính phủ cho phép tăng sản lượng lên mức kỷ lục để ngăn chặn nguy cơ thiếu hụt nguồn cung điện tái diễn. Tuy nhiên, vấn đề mà ngành phải đối mặt cũng tương tự như các ngành công nghiệp khác: giá cả và lợi nhuận sụt giảm nghiêm trọng.

Không chỉ dừng lại ở các ngành truyền thống, phạm vi dư thừa công suất của Trung Quốc giờ đã lan sang lĩnh vực công nghệ mới, từ pin lithium, quang điện, đến xe điện. Các nhà sản xuất năng lượng mặt trời đã đầu tư mở rộng công suất quá mức, dẫn đến thua lỗ kéo dài dù nhu cầu lắp đặt vẫn rất lớn. Việc xuất khẩu bị chặn lại bởi các rào cản thương mại ở nước ngoài càng khiến doanh nghiệp lâm vào khó khăn.

Theo Soochow Securities, giá các tấm wafer năng lượng mặt trời và tấm pin silicon - những linh kiện then chốt của ngành quang điện - đã giảm gần 90% từ năm 2023; trong khi lợi nhuận ngành ô tô tụt dốc 12% trong năm tháng đầu năm 2025, trong bối cảnh những tên tuổi lớn như BYD liên tục chạy đua giảm giá để giữ chân khách hàng.

Về mặt lợi nhuận, Longi Green Energy Technology - nhà sản xuất tấm wafer năng lượng mặt trời lớn nhất Trung Quốc, cho biết hãng dự kiến thua lỗ tới 2,8 tỉ nhân dân tệ (389,9 triệu đô la Mỹ) chỉ trong nửa đầu năm, phần lớn do giá bán tụt dốc và cuộc cạnh tranh trong ngành ngày càng khốc liệt.

Một ví dụ nổi bật khác có thể kể đến ngành xe điện, với sản lượng năm 2024 đạt 12,89 triệu chiếc, trong khi doanh số bán ra là 12,87 triệu chiếc. Tuy nhiên, năng lực sản xuất xe điện thực tế của Trung Quốc đã vượt mức 20 triệu chiếc, cho thấy mới chỉ 64,5% công suất thiết kế được sử dụng.

Cuộc chiến giá cả đã dẫn đến sự ra đời của những chiếc xe điện giá rẻ, chẳng hạn như chiếc BYD Seagull giá 8.000 đô la, nhưng đồng thời cũng gây tổn hại đến sức khỏe của các nhà cung cấp nhỏ hơn. 31 trong số 78 hãng ô tô điện đang phải đối mặt với tình trạng sản xuất dưới mức công suất nghiêm trọng, với sản lượng chưa đầy 5.000 xe mỗi tháng. Nhiều hãng xe bất đắc dĩ phải chấp nhận bán xe với giá thấp để tồn tại, đặt nền kinh tế vào vòng xoáy tự triệt tiêu nguồn lực dài hạn.

Ngay cả ngành luyện đồng - xương sống cho sản xuất công nghệ cao và tăng trưởng xanh - cũng rơi vào khủng hoảng khi cung vượt xa cầu. Khoản phí các nhà máy thu về khi chuyển quặng đồng thành kim loại đồng tinh luyện đã giảm xuống mức thấp kỷ lục trong lịch sử. Thậm chí, tính theo hợp đồng giao ngay, các khoản phí này còn rơi xuống mức âm, tức là các nhà máy phải trả thêm tiền để nhận quặng về chế biến.

Can thiệp hay để thị trường tự điều tiết?

Những năm gần đây, Trung Quốc buộc phải chuyển mình từ mô hình tăng trưởng “bằng mọi giá” sang chiến lược phát triển chất lượng cao, chú trọng đổi mới sáng tạo và giảm phụ thuộc vào các ngành tiêu hao nhiều vốn. Đó là lý do vì sao Chủ tịch Tập Cận Bình lại công khai đặt câu hỏi về tính đúng đắn của việc mỗi tỉnh đều phát triển năng lực công nghiệp giống hệt nhau - điều hoàn toàn trái ngược với tầm nhìn của Chính phủ Trung Quốc về việc phát triển chuyên môn hóa, phối hợp, tránh sự dư thừa.

Hành động gần nhất của Bắc Kinh đã gửi đi những tín hiệu rõ ràng về việc cần kiềm chế cạnh tranh “vô tội vạ”, quyết liệt lên án xu hướng bán phá giá, đầu tư ồ ạt và yêu cầu những doanh nghiệp - đặc biệt ở ngành xe điện - phải xem lại chiến lược.

Song, không giống giai đoạn “cải cách phía cung” năm 2016 khi chính phủ ra các mệnh lệnh hành chính cắt giảm công suất mạnh ở các ngành như than, thép. Chính sách hiện thời có thể được triển khai thận trọng hơn, dựa trên các yếu tố thị trường. Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc ngày nay hiểu rõ bài học quá khứ: sự nóng vội trong cắt giảm công suất có thể gây sốc cho nền kinh tế, làm ngưng trệ đầu tư và tiềm ẩn nguy cơ mất ổn định xã hội do thất nghiệp quy mô lớn.

Do đó, thay vì các mệnh lệnh hành chính đơn phương, Bắc Kinh đang hướng tới cách phối hợp linh hoạt giữa khuyến khích doanh nghiệp chủ động tái cấu trúc, tạo ra các tiêu chí đánh giá hiệu quả sử dụng công suất, vừa trao quyền cho hiệp hội ngành nghề cùng tham gia điều tiết thị trường. Mô hình này được kỳ vọng sẽ giúp thị trường có thời gian thích ứng, tránh tái diễn cú sốc giá cả như một thập niên trước.

Sự thúc đẩy quá trình tái cấu trúc

Tuy nhiên, không phải mọi chuyên gia đều cho rằng dư thừa công suất là điều tiêu cực tuyệt đối. Một số nhà kinh tế, thậm chí cả các cố vấn chính sách nhà nước Trung Quốc, nhận định rằng đây là “một tính năng chứ không phải lỗi” của hệ thống, thể hiện sức cạnh tranh và năng lực công nghiệp vượt trội.

Ông Edward Tse, Giám đốc điều hành của Gao Feng Advisory Co, một công ty tư vấn chiến lược và quản lý có trụ sở tại Trung Quốc, lập luận rằng động lực chính đằng sau việc nhiều doanh nghiệp cùng lao vào một thị trường, mở rộng công suất nhanh chóng, thực chất là tín hiệu của kinh tế thị trường: nơi người dẫn đầu được hưởng lợi, còn doanh nghiệp kém hiệu quả tự bị đào thải theo quy luật cung - cầu.

Thực tế, quá trình đào thải và hợp nhất thị trường đang diễn ra tự nhiên trong nhiều ngành mới tại Trung Quốc. Các doanh nghiệp nhỏ hơn bị lấn át bởi mạng lưới sản xuất - phân phối lớn, vốn mạnh của các “ông lớn” và áp lực giảm giá liên tục. Điều này buộc các nhóm doanh nghiệp yếu tự rút lui, nhường chỗ cho cuộc chơi dài hơi hơn của các thương hiệu lớn, từ đó tạo ra chuỗi giá trị mới với chất lượng sản phẩm tốt hơn và giá thành ngày càng cạnh tranh.

Đối với thị trường toàn cầu, dư thừa công suất của Trung Quốc một mặt làm gia tăng căng thẳng giữa Bắc Kinh và các nền kinh tế phương Tây, mặt khác điều này cũng góp phần kéo giá thành sản phẩm điện xanh, xe điện hay thiết bị công nghiệp xuống thấp hơn, đồng thời mở ra cơ hội tiếp cận rộng rãi cho người tiêu dùng ở các thị trường đang phát triển. Nhờ đó, một bộ phận lớn người dân các nước Nam bán cầu hoặc châu Phi, Mỹ Latinh lần đầu tiên có cơ hội trải nghiệm công nghệ với chi phí hợp lý - điều mà trước đây gần như không thể thực hiện bởi nguồn cung quá hạn chế và giá sản phẩm do doanh nghiệp phương Tây nắm quyền kiểm soát.

Nguồn: SCMP, Insideevs, Bloomberg, China Daily, Techinasia

Lạc Diệp