Khúc hát tri ân của người Xinh Mun trong lễ mừng cơm mới

Ngay từ sáng sớm, bà con đã tất bật chuẩn bị cho lễ mừng cơm mới. Ảnh: Việt Bắc

Khởi nguồn của lễ hội

Tháng 8, Tây Bắc như khoác lên mình tấm áo vàng rực rỡ của mùa lúa chín. Từ sườn núi cao đến những thung lũng sâu, những thửa ruộng bậc thang xếp tầng như sóng lúa, uốn lượn theo triền núi, mềm mại như dải lụa vàng óng ánh dưới nắng thu. Sáng sớm, sương mù còn vấn vít trên đỉnh núi, bảng lảng trôi xuống bản làng, tạo nên một khung cảnh huyền ảo như trong tranh. Khắp các bản làng người Xinh Mun ở Sơn La, Điện Biên, mùi lúa chín lan tỏa trong gió, quyện cùng hương đất ẩm, đánh thức bao niềm vui của người nông dân. Với người Xinh Mun, mỗi hạt lúa không chỉ là thành quả của lao động, mà còn là món quà linh thiêng từ trời đất và thần linh.

Tháng 8 ở Tây Bắc không chỉ đẹp bởi sắc màu của thiên nhiên, mà còn bởi sự hối hả, rộn rã trong lòng người. Đây là thời khắc đất trời giao hòa, con người sum vầy và cũng là lúc hồn văn hóa dân tộc Xinh Mun được đánh thức, chuẩn bị cho những ngày lễ hội đầy ắp tiếng cười, tiếng khèn. Lễ mừng cơm mới, theo quan niệm của họ, là để dâng lên thần lúa, thần núi, thần suối và tổ tiên lời tri ân sâu sắc. Không có lễ này, người trong bản tuyệt nhiên không nếm thử hạt gạo mới, bởi như lời các già làng, “cơm mới là lộc của trời, phải xin phép thần linh trước khi ăn”. Ông Vì Văn On, trú tại xã Phiêng Pằn, tỉnh Sơn La cho biết, người Xinh Mun (tên gọi khác: Puộc, Xá, Pnạ) là tộc người có nguồn gốc ở Tây Bắc Việt Nam và Bắc Đông Dương, một trong những tộc người thuộc lớp cư dân có mặt sớm nhất ở vùng Tây Bắc, tập trung đông nhất ở một số xã vùng cao biên giới Việt-Lào như: Yên Châu, Sông Mã, Mộc Châu, tỉnh Sơn La và Điện Biên Đông, tỉnh Điện Biên... Người Xinh Mun có một số lễ hội đặc sắc, nổi bật là lễ hội lộc hoa và lễ mừng cơm mới. Trong đó, lễ mừng cơm mới diễn ra vào cuối tháng 8, đầu tháng 9, khi lúa chín, để tạ ơn thần linh và tổ tiên đã ban tặng mùa màng bội thu. Lễ mừng cơm mới cũng là dịp để các thành viên gia đình, dòng họ quây quần bên nhau mừng thành quả lao động sau một mùa vụ vất vả; là dịp để ông bà, cha mẹ dạy bảo con cháu biết quý trọng sức lao động, đặc biệt là duy trì truyền thống thờ cúng tổ tiên của tộc người Xinh Mun, là dịp giúp gia đình, dòng họ đoàn kết, gắn bó với nhau hơn.

Ngay từ đầu tháng 8, các gia đình đã rộn ràng chọn nương đẹp để gặt sớm một ít lúa làm lễ vật. Thóc mới được phơi khô, giã thành gạo thơm, cất giữ cẩn thận trong bồ. Bên cạnh đó, họ chuẩn bị thêm gà trống, rượu cần, thịt lợn, cá suối là những sản vật đặc trưng của núi rừng. Người phụ nữ khéo léo dệt thêm vài tấm vải thổ cẩm mới, để trong ngày lễ khoác lên mình bộ váy áo đẹp nhất. Đàn ông thì sửa sang lại gian thờ, dọn dẹp nhà cửa, chặt nứa làm máng rượu. Không khí trong bản ấm lên từng ngày, tiếng cười trẻ thơ hòa cùng tiếng chày giã gạo, tiếng khèn bè vang vọng nơi triền núi xa.

Ngày lễ chính, khi mặt trời vừa nhô lên khỏi đỉnh núi, cả bản đã tụ hội tại nhà già làng để tổ chức theo phong tục của người Xinh Mun. Gian nhà sàn thơm mùi gỗ mới, nơi bàn thờ tổ tiên bày biện đầy đủ lễ vật. Bó lúa mới được đặt ở vị trí trang trọng nhất, như biểu tượng của sự sống và no ấm. Già làng khoác áo chàm, đầu đội khăn, tay cầm chén rượu, miệng khấn vang lời cầu xin bằng tiếng Xinh Mun cổ. Lời khấn ngân dài, nhịp nhàng như nhịp suối chảy, gửi gắm ước nguyện: “Xin thần linh chứng giám, phù hộ cho bản làng mùa sau mưa thuận gió hòa, lúa ngô đầy bồ, trâu bò đầy chuồng, con cháu khỏe mạnh, đoàn kết”. Sau khi cúng xong, già làng chia cơm mới, thứ cơm dẻo thơm từ gạo nếp vừa gặt, để mọi người cùng nếm. Ai cũng ăn trong sự thành kính, vì tin rằng hạt cơm đầu tiên sẽ mang lại may mắn suốt cả năm.

Ngày hội của tình thân và tiếng khèn

Khi nghi lễ cúng cơm mới hoàn tất, bầu không khí trong bản như bừng lên sức sống mới. Từ mỗi nếp nhà sàn, người già, trẻ nhỏ cùng kéo nhau ra sân, nơi đống lửa lớn đã được nhóm sẵn, cháy bập bùng giữa gió núi. Đó cũng là lúc lễ hội bước sang phần hội rộn rã, tưng bừng, chan chứa niềm vui.

Bà con mừng vui trong lễ mừng cơm mới. Ảnh: Thành Đạt

Tiếng khèn bè ngân nga, hòa cùng tiếng trống, tiếng chiêng vang dội giữa núi rừng, gọi mời mọi người nhập cuộc. Những chàng trai Xinh Mun dũng mãnh trong bộ áo chàm truyền thống bước ra, từng nhịp chân vững vàng, uyển chuyển theo nhạc. Họ múa quanh đống lửa, đôi mắt sáng lên trong ánh lửa hồng. Theo sau là các cô gái, váy thổ cẩm sặc sỡ, hoa văn như kể lại câu chuyện của núi rừng. Mỗi bước đi, mỗi vòng tay đều mềm mại, uyển chuyển như suối chảy, như mây trôi trên đỉnh núi.

Tiếng hát giao duyên vang lên trong đêm, lúc nồng nàn, lúc rộn ràng, khi thì tha thiết như lời tỏ tình, lúc lại hóm hỉnh như câu đố vui. Người già hòa giọng với người trẻ, truyền cho nhau niềm vui và tình yêu quê hương. Những giai điệu mộc mạc ấy, dù không cần nhạc cụ hiện đại, vẫn lay động lòng người, khiến khách phương xa như say trong hồn lễ hội. Bên bếp than đỏ rực, thịt lợn bản, cá suối được nướng thơm lừng, mùi thơm quyện cùng khói bếp, lan đi khắp nơi. Mọi người cùng ngồi quây quần bên ché rượu cần, tay nối tay, môi kề cần, rượu thơm nồng lan tỏa. Câu chuyện về những mùa rẫy gian nan, những chiến công xưa, hay về chuyện tình yêu đôi lứa được kể lại trong tiếng cười giòn tan.

Đêm dần sâu, lửa vẫn cháy, khèn vẫn ngân, vòng xòe vẫn xoay mãi không ngừng. Trong vòng xòe ấy, mọi khoảng cách dường như tan biến. Già trẻ, trai gái, khách lạ tất cả cùng hòa thành một, trong niềm vui đoàn kết, trong tình thân ấm áp. Người Xinh Mun tin rằng, càng múa, càng hát, càng uống rượu cần cùng nhau thì tình làng nghĩa xóm càng bền chặt, mùa màng càng thêm tốt tươi. Ngày hội không chỉ là dịp ăn mừng một vụ mùa bội thu, mà còn là lúc để cộng đồng gắn bó, để những tâm hồn giao hòa cùng đất trời. Những âm thanh của khèn, của tiếng trống, tiếng hát như mang theo ước vọng mùa sau sẽ lại vàng óng, lúa sẽ lại đầy bồ và cuộc sống sẽ mãi no đủ, an vui.

Ngày nay, cuộc sống của người Xinh Mun đã có nhiều đổi thay. Nhiều bản làng có điện, có đường bê tông, trẻ con đến trường học chữ, biết nói tiếng phổ thông. Tuy vậy, lễ mừng cơm mới vẫn được duy trì, như sợi dây nối quá khứ với hiện tại. Các già làng, cán bộ văn hóa cùng các chiến sĩ quân hàm xanh luôn khuyến khích người dân bảo tồn phong tục. Hằng năm, lễ hội còn được tổ chức quy mô hơn, thu hút khách du lịch, trở thành dịp quảng bá nét đẹp văn hóa Xinh Mun. Những giá trị truyền thống được thổi thêm sức sống mới, vừa giữ được hồn cốt, vừa hòa nhập với thời đại.

Khi mùa lúa vàng lại về, khi hương cốm mới tỏa khắp nương đồi, lễ mừng cơm mới lại ngân lên khúc hát tri ân của người Xinh Mun. Đó là lời nhắc nhở con cháu về sự biết ơn đối với trời đất, tổ tiên; về sự quý trọng hạt lúa, giọt mồ hôi lao động. Trong nhịp sống hiện đại, lễ hội ấy vẫn tỏa sáng, như ngọn lửa thiêng sưởi ấm cộng đồng, gắn kết con người với thiên nhiên, với cội nguồn.

Việt Bắc