Khu thương mại tự do: Động lực tăng trưởng mới của tỉnh Quảng Trị - Bài 1: Động lực tăng trưởng kinh tế của nhiều quốc gia

Trong kỷ nguyên hội nhập sâu rộng, KTMTD không còn đơn thuần là một “vùng lãnh thổ ưu đãi thuế quan” hay “cánh cửa thu hút đầu tư” mà thực sự trở thành "lá bài" chiến lược để tái cấu trúc nền kinh tế, mở rộng biên độ sáng tạo, “thử nghiệm có kiểm soát” và gia tăng sức cạnh tranh quốc gia.

Khu Thương mại tự do được xem như là trụ cột của các cơ chế đặc thù, tạo động lực cho thành phố Đà Nẵng phát triển - Ảnh: VOV.VN

"Lá bài" chiến lược của Trung Quốc

KTMTD đầu tiên của Trung Quốc được thành lập và chính thức hoạt động vào tháng 9/2013 tại Thượng Hải, với mục tiêu thí điểm các cải cách mới, thu hút đầu tư nước ngoài và thúc đẩy thương mại quốc tế. Khu thương mại này có diện tích 120km2, nằm tại quận Phố Đông và gồm 3 khu vực: Khu ngoại quan Waigaoqiao, Khu cảng Yangshan và KTMTD sân bay Phố Đông.

Sự phát triển của 22 KTMTD tại Trung Quốc trong hơn 10 năm qua đã mở đường cho chiến lược cải cách trải dài các khu vực ven biển, nội địa và biên giới như một biểu tượng cho sự mở cửa cấp cao của quốc gia này. Theo Bộ Thương mại Trung Quốc, tính đến năm 2024, 22 KTMTD đã đóng góp 20% vào tổng kim ngạch ngoại thương và thu hút khoảng 282,5 tỉ USD vốn FDI, tương đương 24,3% tổng vốn FDI vào Trung Quốc.

Điểm đặc trưng trong cách tiếp cận của Trung Quốc là xem KTMTD không chỉ là khu vực ưu đãi đầu tư, mà còn là không gian thử nghiệm thể chế nhằm cải cách hành chính, pháp luật và cơ chế vận hành nhà nước.

Thay vì áp dụng một khung chính sách cố định, Trung Quốc triển khai từng KTMTD theo mô hình "thí điểm có kiểm soát"-mỗi khu được giao nhiệm vụ thử nghiệm những chính sách cụ thể, phù hợp với đặc thù vùng, như tự do hóa tài chính, cải cách thủ tục đầu tư hay hợp tác liên vùng.

Các kết quả sau thí điểm được điều chỉnh và thể chế hóa trong pháp luật quốc gia, điển hình như việc áp dụng cơ chế danh mục ngành nghề hạn chế (negative list) trong Luật Đầu tư nước ngoài 2020. Cách tiếp cận này thể hiện tư duy cải cách thể chế từng bước, tạo điều kiện kiểm nghiệm chính sách mới trong môi trường hạn chế rủi ro.

Malaysia-đòn bẩy công nghiệp hóa

Tại Malaysia, các KTMTD đã đóng góp quan trọng vào công cuộc công nghiệp hóa và tăng trưởng xuất khẩu của Malaysia trong 5 thập niên qua. KTMTD ở Malaysia là những khu vực được quy hoạch, nơi các hoạt động thương mại và công nghiệp được thực hiện dưới sự giám sát của Bộ Tài chính Malaysia. Malaysia cũng đã ban hành Đạo luật Khu vực tự do năm 1990, trong đó có quy định các vấn đề liên quan đến KTMTD. Cảng Tanjung Pelepas, Port Klang… là những KTMTD lớn ở Malaysia. Các KTMTD cung cấp cho các công ty trong nước và quốc tế lợi ích từ việc giảm chi phí vận chuyển và xử lý hàng hóa, tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả.

Chức năng chính của KTMTD là thúc đẩy thương mại bằng cách cung cấp thủ tục hải quan đơn giản và hiệu quả. Về kết nối, Malaysia là một trong những quốc gia châu Á có cơ sở hạ tầng giao thông phát triển mạnh mẽ.

Mạng lưới đường hàng không, đường biển và đường bộ được kết nối tốt của Malaysia đảm bảo việc vận chuyển hàng hóa trong nước và quốc tế hiệu quả. Để hỗ trợ các hoạt động xuất, nhập khẩu, tất cả các KTMTD ở Malaysia đều có vị trí chiến lược gần các cảng, sân bay, đường cao tốc và đường sắt. Vị trí chiến lược này cho phép vận chuyển hàng hóa và nguyên vật liệu một cách liền mạch, giảm thiểu thời gian vận chuyển.

Singapore-trung tâm trung chuyển toàn cầu

Tại Singapore, các KTMTD được thành lập vào năm 1969 để củng cố mục tiêu trở thành trung tâm thương mại, trung chuyển, logistics và thu hút đầu tư quốc tế. Đây là những khu vực cụ thể cho phép nhập khẩu, bán hoặc xuất khẩu hàng hóa mà không phải chịu thuế. Những khu vực này được thiết lập để khuyến khích thương mại và tạo điều kiện thuận lợi cho việc trung chuyển hàng hóa đến và đi từ Singapore.

Hàng hóa có thể được lưu trữ tạm thời tại Singapore và sau đó được đưa lên tàu hoặc máy bay để xuất khẩu mà không cần thông quan. Các KTMTD của Singapore cho phép lưu trữ, phân phối, trung chuyển và xuất khẩu hàng hóa. KTMTD đóng vai trò quan trọng trong việc củng cố vị thế của Singapore với tư cách là trung tâm trung chuyển lớn nhất thế giới khi đất nước này có cảng container sầm uất thứ 2 trên thế giới và là trung tâm trung chuyển lớn nhất, xử lý khoảng 1/5 lưu lượng trung chuyển container trên thế giới.

Tính đến nay, Singapore đã phát triển 9 KTMTD trải đều khắp các khu vực trên cả nước. Các KTMTD này đều gắn liền với các cảng biển và sân bay quốc tế, nổi bật là sân bay Changi và cảng Jurong. Các doanh nghiệp hoạt động trong KTMTD được hưởng hàng loạt ưu đãi đặc biệt như miễn thuế nhập khẩu, hoãn thuế hàng hóa dịch vụ, tự do chuyển vốn và được tạo điều kiện thuận lợi về thủ tục hành chính.

Sự bùng nổ toàn cầu

Các KTMTD phát triển với tốc độ nhanh chóng. Từ con số 79 KTMTD vào năm 1975, đến nay đã có khoảng 3.500 KTMTD hiện diện tại hơn 130 quốc gia. Theo tổ chức Liêm chính Tài chính Toàn cầu (GFI) có trụ sở tại Washington (Mỹ), sự tăng trưởng mạnh mẽ này không phải là ngẫu nhiên.

Những khu vực này mang lại nhiều lợi ích kinh tế cho các quốc gia trong thế giới toàn cầu hóa, đặc biệt hấp dẫn đối với các nước có thu nhập thấp và trung bình muốn thu hút các doanh nghiệp xuất khẩu và đầu tư trực tiếp nước ngoài.

Mặc dù có nhiều định nghĩa khác nhau nhưng từ các đặc điểm chung, KTMTD có thể được hiểu là khu vực nhất định, có ranh giới xác định (thường có hàng rào riêng), nơi các giao dịch thương mại quốc tế không bị hạn chế.

Các khu vực này thường được đặt tại các cảng biển, cảng hàng không hoặc những nơi có lợi thế lớn về thương mại quốc tế. Tại đây, các quy định pháp lý về đầu tư, thương mại, thuế, hải quan, hoạt động kinh doanh, dịch vụ và quản lý hành chính được áp dụng một cách thông thoáng, cởi mở và tự do hơn phần còn lại của lãnh thổ quốc gia.

Với những đặc điểm kể trên, KTMTD được xem là công cụ thể chế hữu ích để nhà nước thử nghiệm và thúc đẩy cải cách. Trong đó, KTMTD thể hiện vai trò nổi bật như một “phòng thí nghiệm chính sách” (Policy Lab). Bởi nó cung cấp không gian thể chế linh hoạt cho nhà quản lý sáng tạo và đánh giá tác động chính sách mới với rủi ro thấp hơn so với triển khai toàn quốc.

Điều này có thể được quan sát từ cách mà Trung Quốc xây dựng các KTMTD thí điểm (Pilot Free Trade Zone). Bắt đầu từ Thượng Hải vào tháng 9/2013, đến nay, quốc gia này đã thành lập thêm 21 KTMTD thí điểm tại nhiều địa phương khác với các quy định riêng biệt cho từng KTMTD.

Bên cạnh đó, KTMTD còn tạo môi trường thể chế linh hoạt, thúc đẩy cải cách hành chính. Đây là môi trường thử nghiệm cho các sáng kiến cải cách thủ tục hành chính và môi trường kinh doanh. Với mục tiêu cạnh tranh thu hút đầu tư, các khu thương mại này tiên phong áp dụng mô hình một cửa, một cửa liên thông, thủ tục số hóa…

Đây chính là những cải cách mà sau đó chính phủ có thể nhân rộng. Ví dụ, cơ chế một cửa hải quan hay “single window” điện tử thường được thí điểm tại các cảng và KTMTD trước, rồi mới triển khai toàn quốc.

Dù tên gọi và mô hình cụ thể có thể khác nhau, KTMTD đều hướng tới mục tiêu tạo thuận lợi thương mại, gắn kết với chuỗi giá trị toàn cầu và phát triển vùng. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, thành công của KTMTD phụ thuộc vào mức độ tự chủ thể chế, tính minh bạch pháp lý và sự đồng bộ trong tổ chức quản lý.

Mặc dù KTMTD là mô hình đã quen thuộc trên thế giới nhưng mô hình này chưa có tiền lệ, thực tiễn ở Việt Nam. Việc nghiên cứu các mô hình đã được triển khai thành công tại các nước trên thế giới là tiền đề quan trọng để Việt Nam tham khảo trong quá trình xây dựng mô hình KTMTD với khung pháp lý phù hợp, bảo đảm hài hòa giữa ưu đãi đầu tư và năng lực điều hành hiệu quả trong bối cảnh hội nhập sâu rộng.

Hồ Đại Nam

Nguyên Ủy viên Ban Thường vụ, Trưởng ban Tuyên giáo và Dân vận Tỉnh ủy Quảng Trị

>>> Bài 2: Cơ hội để Việt Nam bứt phá