Khí thế Cách mạng Tháng Tám ở nơi ra đời bản Chỉ thị lịch sử

Đình Bảng là nơi sớm đón nhận ánh sáng cách mạng của Đảng. Nhiều người con ưu tú nơi đây đã được giác ngộ, một lòng theo đảng, như các đồng chí: Lê Quang Đạo, Nguyễn Thái Sơn, Nguyễn Tiến Giao, Nguyễn Thị Canh, Nguyễn Trọng Tỉnh, Nguyễn Tiến Giảng, Nguyễn Tiến Thảo...

Từ giữa năm 1939, ở Đình Bảng đã có một mạng lưới cơ sở cách mạng vững chắc, phong trào cách mạng sôi nổi, nhiều đồng chí lãnh đạo Trung ương Đảng và Xứ ủy Bắc Kỳ đi về hoạt động. Đầu tháng 7-1940, Chi bộ ghép Đình Bảng - Phù Lưu - Cẩm Giang được thành lập. Chỉ một tháng sau, tháng 8-1940, Chi bộ Đình Bảng tách thành chi bộ độc lập tại Đền Đô do đồng chí Lê Quang Đạo làm Bí thư, đánh dấu sự phát triển của tổ chức Đảng và phong trào cách mạng ở Đình Bảng. Do có những điều kiện khách quan về địa lý, kinh tế, văn hóa, xã hội thuận lợi và an toàn cho công tác hoạt động bí mật, nên Đình Bảng được chọn làm an toàn khu của Trung ương Đảng và Xứ ủy Bắc Kỳ, là nơi diễn ra Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 7 (tháng 11-1940) và Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng mở rộng (tháng 3-1945).

Hiện nay, tại Đình Bảng, các di tích lịch sử cách mạng cấp quốc gia như: Nhà lưu niệm đồng chí Lê Quang Đạo, nhà cụ Nguyễn Tiến Tuận (tức cụ Đám Thi) vẫn được lưu giữ nguyên vẹn. Chủ nhân đầu tiên của những di tích này không còn, nhưng ngôi nhà cổ cùng những câu chuyện hoạt động cách mạng gan góc, mưu trí của những bậc lão thành cách mạng năm xưa vẫn còn mãi.

Nhà cụ Đám Thi được Nhà nước công nhận Di tích lịch sử - cách mạng cấp quốc gia năm 1979.

Theo con ngõ nhỏ ở khu phố Thọ Môn, chúng tôi về thăm di tích lịch sử quốc gia nhà cụ Đám Thi, một trong những cơ sở cách mạng ở Đình Bảng đã chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử quan trọng mang tính chất quyết định đến cách mạng cả nước. Cảnh quan và kiến trúc ngôi nhà vẫn được con cháu cụ giữ gìn nguyên vẹn.

Ngôi nhà có kiến trúc hình chữ "Môn" khép kín bởi công trình nhà chính, nhà kho, nhà khách, nhà bếp, kết cấu truyền thống: Khung gỗ lim, mái lợp ngói, tường xây gạch cùng với hệ thống cửa bức bàn bằng gỗ. Đáng chú ý là chếch góc nhà chính và đầu nhà khách có căn nhà gác hai tầng xây năm 1929 (cao nhất làng hồi đó). Nhà có hai cổng đi ra 2 thôn, nên rất thuận lợi cho các cán bộ Việt Minh lui tới hoạt động. Chính tại đây, từ ngày 6 đến 9-11-1940, Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương đã họp Hội nghị lần thứ VII. Tham dự hội nghị có các đồng chí: Trường Chinh, Hoàng Văn Thụ, Hoàng Quốc Việt, Phan Đăng Ninh... Từ sau hội nghị này, các đồng chí: Trường Chinh, Hoàng Văn Thụ, Hoàng Quốc Việt luôn qua lại, làm việc, ăn nghỉ ở gia đình.

Phong trào cách mạng trong thời kỳ bí mật tuy gặp nhiều khó khăn, quân địch luôn về làng lùng sục, vây bắt cán bộ, cụ Đám Thi và các con đều bị địch bắt, tra tấn dã man, nhưng gia đình vẫn bảo vệ và giúp đỡ cách mạng tận tình cho đến ngày Cách mạng Tháng Tám thành công.

Vào đầu năm 1945, sự thất bại hoàn toàn của phe phát xít là một tất yếu và chỉ còn tính từng ngày, từng tháng. Tình hình chính trị ở nước ta đang đi nhanh đến những chuyển biến lớn lao. Khả năng phát xít Nhật hất cẳng thực dân Pháp, độc quyền chiếm Đông Dương sẽ trở thành hiện thực. Trước tình hình khẩn trương ấy, đồng chí Trường Chinh nhận định “Nhật sắp lật Pháp” và triệu tập Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng mở rộng tối 9-3-1945 ở Đồng Kỵ (phủ Từ Sơn, Bắc Ninh). Tuy nhiên, cuộc họp vừa bắt đầu thì bị lộ. Các đồng chí dự họp đã di chuyển từ làng Đồng Kỵ qua làng Sặt về chùa Dận thuộc xã Đình Bảng.

Theo những người già kể lại, khi về đến chùa Dận, sư ông đã che giấu các cán bộ Việt Minh rồi sai chú tiểu chạy qua cánh đồng về làng, báo cho ông Nguyễn Tiến Giao (con trai cụ Hương Bổng) - người liên lạc của Việt Minh ở xã Đình Bảng. Ông Giao lập tức ra đón các đồng chí Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng ở Trung ương và đồng chí Nguyễn Văn Trân, Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ về trong làng. Tại nhà cụ Đám Thi, cuộc họp tiếp tục diễn ra trong các ngày 10 và 11-3-1945 và đến ngày 12-3-1945, Chỉ thị “Nhật, Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” đã ra đời. Bản Chỉ thị đã trở thành "kim chỉ nam" cho mọi hành động của toàn Đảng, toàn dân ta trong cao trào kháng Nhật cứu nước đi đến thắng lợi của cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945.

Lúc sinh thời, nhà lão thành cách mạng Nguyễn Tiến Giao từng kể rằng, ngày xưa, nhà ông có hai cổng, cổng chính nhìn ra đường cái, cổng phụ mở ra phía lũy tre dày, đạn bắn không qua. Từ nhà ông Giao có đường đi tới nhà cụ Đám Thi và cụ Hương Canh (cơ sở nuôi giấu cán bộ cách mạng). Các đồng chí lãnh đạo cách mạng thường về hoạt động ở đây. Những ngày diễn ra Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương mở rộng, ông Giao vờ kéo vó, câu cá ở ao để cảnh giới, canh gác bảo vệ vòng ngoài, báo hiệu cho cán bộ Việt Minh khi có động. Mãi sau này ông mới biết, bản Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” được đồng chí Trường Chinh viết tại nhà mình.

Ở nơi Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” ra đời, Chi bộ Đình Bảng đã kịp thời lãnh đạo tổ chức nhân dân đi thu nhặt vũ khí do Nhật - Pháp bắn nhau vứt bỏ để tự vũ trang, đấu tranh chống địch đàn áp cướp phá, tổ chức quần chúng nhân dân chặt chẽ để đưa các hình thức hoạt động cách mạng lên cao và quy mô hơn trước, mặt khác, tìm cách giải quyết nạn đói cho nhân dân, khắc phục những khó khăn trước mắt, tiến lên làm chủ làng xã.

Ngày 16-8-1945, nhận được chỉ thị khởi nghĩa của cấp trên, chi bộ xã Đình Bảng tổ chức hội nghị khẩn cấp, quyết định tập trung lãnh đạo toàn dân nổi dậy giành chính quyền. Theo đúng kế hoạch đã định, đêm 17, rạng sáng ngày 18-8-1945, không khí chuẩn bị giành chính quyền đã nhộn nhịp, khắp nơi trong làng, trống mõ, tù và nổi lên liên hồi, người đi lại rầm rập.

Chiều 18-8-1945, người dân từ các ngả đường đổ ra, nhập vào đoàn người tiến theo lá cờ đỏ sao vàng, tập trung đội ngũ chỉnh tề trong sân đình. Sau lời khai mạc, đại diện Việt Minh lên tuyên bố thành lập chính quyền cách mạng, giới thiệu các thành viên của Ủy ban Giải phóng xã Đình Bảng. Mặt trận Việt Minh tuyên bố giải tán chính quyền địch, kêu gọi nhân dân ủng hộ chính quyền cách mạng.

Bài và ảnh: BÍCH NGUYÊN