Khi đô thị mắc kẹt giữa núi rác và bài toán quản trị

“Quả bom nổ chậm” trong lòng đô thị

Theo báo chí, giữa tháng 6, Công ty Công Lý – đơn vị xử lý hơn 80% rác tỉnh Cà Mau – bất ngờ xin tạm ngưng tiếp nhận rác vì thu phí 350.000 đồng/tấn suốt hơn 10 năm, lỗ hơn 200 tỉ đồng. Doanh nghiệp đề xuất tăng giá lên 478.000 đồng/tấn nhưng chưa được tỉnh phê duyệt, khiến rác ùn ứ hàng ngàn tấn, chính quyền phải vất vả “chữa cháy” cho tới nay.

Câu chuyện này không riêng ở Cà Mau. Từ nhiều năm nay, tình trạng nhà máy quá tải, bãi rác ngưng tiếp nhận, tranh cãi về đơn giá… xảy ra ở khắp nơi, kể cả TPHCM.

TPHCM phát sinh khoảng 14.000 tấn rác sinh hoạt mỗi ngày (trong đó khu vực cũ 10.500 tấn, Bình Dương 2.400 tấn, Bà Rịa - Vũng Tàu 1.100 tấn). Phần lớn được đưa về Đa Phước và Phước Hiệp, những nơi nhiều lần “kêu cứu” vì hết quỹ đất. Đa Phước hiện đã tiếp nhận hơn 28 triệu tấn rác, vượt công suất thiết kế 24 triệu tấn.

Khu liên hợp xử lý chất thải rắn Đa Phước, TPHCM. Nguồn: tapchimoitruong.vn

Giờ đây, những ai có dịp đi xe ô tô trên cao tốc Bến Lức - Long Thành, đoạn qua Bình Chánh sẽ nhìn thấy gần cao tốc có ngọn đồi cao, rộng lớn, không có cây xanh như đồi núi bình thường, bởi đó chính là bãi rác Đa Phước rộng hơn 120 héc ta.

Rác phát sinh nhanh hơn năng lực xử lý đang là điểm chung ở hầu hết các đô thị Việt Nam. Sự quá tải không chỉ là vấn đề môi trường, mà còn kéo theo rủi ro xã hội, tài chính và suy giảm niềm tin của cộng đồng.

Đốt rác phát điện có phải “cây đũa thần”?

Đốt rác phát điện được nhiều thành phố theo đuổi nhờ ưu điểm giảm chôn lấp, tận dụng năng lượng và giảm phát thải khí nhà kính, dù không ít chuyên gia nghi ngờ về khả năng giảm phát thải. Ở Hà Nội, nhà máy điện rác Sóc Sơn công suất 4.000 tấn/ngày đã hòa lưới điện; Cần Thơ vận hành nhà máy từ năm 2018, xử lý khoảng 400 tấn/ngày.

Phân loại rác tại nguồn vẫn là bài toán chưa có lời giải. Ảnh: Ricky Hồ

TPHCM cũng định hướng chuyển từ chôn lấp sang đốt rác phát điện, đã ký hợp đồng BOO, PPP với nhiều doanh nghiệp như Vietstar, Tâm Sinh Nghĩa và đang đánh giá dự án tại Đa Phước. Tuy nhiên đến nay chưa có nhà máy nào vận hành thương mại.

Công nghệ này không mới, thậm chí nhiều quốc gia đã giảm đầu tư vì chuyển sang công nghệ tái chế tiên tiến hơn, nhưng hiện là phương án khả dĩ nhất ở Việt Nam. Điểm khác biệt là rác ở Việt Nam gần như 99% chưa phân loại tại nguồn. Do vậy, nhà máy phải đầu tư dây chuyền sàng lọc, làm giảm hiệu suất đốt, tốn kém và hao mòn thiết bị. Ngay cả khi công suất thiết kế lớn, cũng khó theo kịp tốc độ phát sinh rác nếu không có chiến lược giảm rác và phân loại ngay từ đầu.

Tranh luận về giá xử lý rác chưa có hồi kết

Xử lý rác ở Việt Nam chủ yếu là dịch vụ công, phần lớn kinh phí từ ngân sách. Giá dịch vụ do UBND xây dựng và HĐND phê duyệt. Với các dự án xã hội hóa, mức giá cũng phải được địa phương chấp thuận.

Doanh nghiệp thường yêu cầu đơn giá cao để bù đắp chi phí đầu tư và rủi ro (bãi rác vốn hay có nhiều rủi ro tiềm ẩn về môi trường, sự cố, ô nhiễm…), trong khi chính quyền dựa vào khung định mức cũ, lo ngại kê cao và tới nay cũng không có khung giá cho từng loại hình xử lý. Việc thương lượng kéo dài cho từng dự án riêng lẻ khiến nhiều dự án PPP chậm ký hợp đồng, dự án đình trệ.

Một bất cập khác là không có khung giá chuẩn cho từng công nghệ. Chôn lấp, đốt phát điện, tái chế… có chi phí rất khác nhau nhưng vẫn phải trình thẩm định từng dự án. Ở các nơi ít nhà máy nhưng nhiều rác, tình trạng “độc quyền tự nhiên” càng làm tranh cãi về đơn giá gay gắt.

Trong khi báo chí hay đăng tin bài các vụ tranh cãi giá xử lý rác, địa phương thì vất vả lo xử lý rác ùn ứ bởi các công ty quản lý bãi rác đôi khi “làm mình làm mẩy” thì vài năm tới, cơ bản các bãi rác ở các địa phương không còn đất trong quy hoạch dành cho bãi rác, không còn chỗ để chôn lấp, kể cả đô thị lớn như TPHCM.

Bài toán quản trị rác còn để ngỏ

Áp lực rác thải đáng ra phải thúc đẩy đổi mới công nghệ, nhưng cơ chế chậm thay đổi đang là lực cản. Các dự án điện rác bị treo 5-7 năm không phải vì thiếu vốn, mà vướng thủ tục phê duyệt giá và cam kết mua dịch vụ.

Trong khi đó, phân loại rác tại nguồn – điều kiện tiên quyết để giảm chi phí xử lý – mới chỉ dừng ở thí điểm. Hệ thống thu gom rác dân lập khó thay đổi, nên các nhà máy vẫn phải tốn thêm dây chuyền tách rác, đẩy chi phí lên cao. Rác ở Việt Nam lại có độ ẩm hơn 60%, chất thải hữu cơ nhiều, làm nhiệt lượng khi đốt không ổn định. Khi thiếu nhiệt, lò đốt phải bổ sung dầu DO, khiến chi phí đội lên.

Nhà máy điện rác Sóc Sơn. Ảnh: TTXVN

Vấn đề xử lý rác hiện nay ở Việt Nam không chỉ là công nghệ mà là quản trị. Khi thị trường xử lý rác chưa có cạnh tranh thực sự, chính quyền địa phương vừa “cầm cân nảy mực” vừa là “người mua dịch vụ”. Vị thế kép này khiến mọi tranh cãi về giá và dự án khó được giải quyết theo cơ chế thị trường.

Nếu chỉ trông chờ vào đốt rác phát điện, các đô thị như TPHCM sẽ luôn chạy theo lượng rác phát sinh. Ở nhiều quốc gia, phí xử lý được tính theo khối lượng rác mà mỗi hộ dân thải ra, tạo động lực giảm rác từ gốc. Thị trường dịch vụ xử lý rác hoạt động theo cơ chế đấu thầu cạnh tranh, hợp đồng dài hạn và giá dịch vụ được kiểm toán độc lập.

Với Việt Nam, cần xây dựng khung giá chuẩn quốc gia cho từng công nghệ, dựa trên chi phí vòng đời, để địa phương tham chiếu. Chính sách mua điện từ rác cũng cần minh bạch và ổn định để thu hút đầu tư.

Một đô thị hiện đại phải cùng lúc làm ba việc: giảm rác từ nguồn, phân loại triệt để và áp dụng cơ chế giá minh bạch. Cả ba việc này hiện vẫn còn chắp vá ở nhiều đô thị Việt Nam.

Hồng Ngọc