Khi báo chí, doanh nghiệp và luật pháp cùng nhìn về phía môi trường

Điều cần thiết hơn bao giờ hết là một hệ thống vận hành thực chất, nơi các trụ cột phát triển bền vững không hoạt động đơn lẻ mà tương tác chặt chẽ, bổ trợ cho nhau.

Trong bối cảnh ấy, mô hình ba lực lượng: báo chí – doanh nghiệp – luật pháp, không chỉ mang tính biểu tượng mà cần được nhìn nhận như một kết cấu "quyền lực xã hội mềm", có khả năng điều tiết hành vi, kích hoạt cải cách và kiến tạo niềm tin. Nếu gọi Nhà nước là thể chế cứng, thì báo chí, doanh nghiệp và luật pháp chính là ba đỉnh của “tam giác niềm tin” – nơi đặt nền móng cho phát triển bền vững, trong đó môi trường là điểm chạm nhạy cảm và quan trọng nhất.

Thực tế tại Việt Nam cho thấy: báo chí chính thống luôn là lực lượng phát hiện sớm, lan tỏa mạnh mẽ và giám sát kiên trì các vấn đề môi trường. Từ các vụ xả thải ở sông Dinh, sông Thị Vải, ô nhiễm không khí ở Hà Nội, cho tới những điểm nóng chặt phá rừng ở Tây Nguyên hay khai thác cát trái phép ở Đồng bằng sông Cửu Long, báo chí không chỉ đưa tin mà còn tạo sức ép xã hội, góp phần định hình chính sách.

Nhiều phóng sự điều tra của các cơ quan báo chí còn buộc các địa phương phải nhìn lại quy trình, buộc doanh nghiệp phải điều chỉnh hành vi, và buộc các cơ quan quản lý phải thực hiện chức năng giám sát nghiêm túc hơn. Nhưng để báo chí giữ được vai trò dẫn dắt đó, không thể chỉ dựa vào tinh thần nghề nghiệp.

Cần có cơ chế hỗ trợ tác nghiệp điều tra môi trường, cần có quỹ độc lập tài trợ cho nội dung vì cộng đồng, và đặc biệt cần có hành lang pháp lý bảo vệ nhà báo khi họ làm đúng - nhất là trong các vụ việc có yếu tố xung đột lợi ích. Ở đỉnh thứ hai, doanh nghiệp đang đối diện với thách thức kép: vừa phải tăng trưởng kinh tế, vừa phải chuyển đổi xanh. Nếu trước đây, việc đầu tư vào công nghệ sạch hay công bố báo cáo phát triển bền vững chỉ là hành vi “làm đẹp hồ sơ”, thì ngày nay, đây là yếu tố bắt buộc nếu doanh nghiệp muốn tồn tại trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Các hiệp định thương mại thế hệ mới như EVFTA, CPTPP đã đặt ra hàng loạt tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt. Người tiêu dùng cũng ngày càng có xu hướng lựa chọn sản phẩm từ những thương hiệu có trách nhiệm với môi trường. Nhưng doanh nghiệp không thể đơn độc trong hành trình này. Họ cần luật pháp hỗ trợ, thủ tục hành chính thông thoáng hơn khi chuyển đổi công nghệ xanh, cần được tiếp cận tín dụng ưu đãi cho các dự án giảm phát thải, và đặc biệt cần được nhìn nhận công bằng trên truyền thông chính thống – thay vì chỉ bị nêu tên khi vi phạm.

Vai trò của báo chí lúc này là rất đặc biệt: không chỉ giám sát mà còn khuyến khích, không chỉ phản biện mà còn đồng hành. Một phóng sự về doanh nghiệp điển hình ESG có thể tạo hiệu ứng tích cực lớn hơn hàng chục hội thảo hay chiến dịch tuyên truyền. Ở đỉnh thứ ba, luật pháp đóng vai trò định hình ranh giới, xử lý hành vi sai phạm và tạo khuôn khổ phát triển.

Tuy nhiên, pháp luật không thể tồn tại độc lập, và càng không nên bị hiểu như công cụ trừng phạt đơn thuần. Một đạo luật bảo vệ môi trường hiệu quả là đạo luật có khả năng tạo động lực chuyển đổi, có cơ chế thưởng – phạt rõ ràng, có công cụ kiểm soát minh bạch nhưng cũng có kênh đối thoại chính sách. Khi luật pháp được xây dựng trên nền tảng thông tin chuẩn xác từ báo chí và phản hồi thực tế từ doanh nghiệp, đó mới là quá trình lập pháp sống động, có khả năng thích ứng với biến động.

Vụ việc xả thải tại Đà Nẵng gần đây là một minh chứng rõ ràng cho sự phối hợp hiệu quả giữa ba đỉnh tam giác. Khi báo chí phát hiện, người dân cung cấp bằng chứng, doanh nghiệp bị truy trách nhiệm, chính quyền vào cuộc xử lý, và sau đó chính báo chí tiếp tục giám sát quá trình khắc phục.

Nhưng quan trọng hơn cả là việc địa phương đã điều chỉnh quy hoạch vùng sản xuất và xây dựng lại cơ chế kiểm soát xả thải. Đó là minh chứng cho một mô hình vận hành thực sự - chứ không chỉ là ba lực lượng đứng cạnh nhau. Trong bối cảnh Việt Nam đang hướng đến mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2050, mọi chính sách môi trường đều phải đi kèm với sự tham gia thực chất của doanh nghiệp và tiếng nói minh bạch từ báo chí.

Luật pháp không chỉ ban hành, mà phải được thực thi với sự hỗ trợ và giám sát từ toàn xã hội. Niềm tin không thể được ban hành bằng văn bản. Niềm tin chỉ có thể được kiến tạo bằng hành vi nhất quán, bằng thông tin trung thực, bằng chính sách công bằng và bằng sự đồng hành lâu dài. Khi báo chí dũng cảm, doanh nghiệp minh bạch và luật pháp đồng hành, đó chính là lúc tam giác niềm tin được thiết lập. Và chính tam giác ấy, chứ không phải một chiến dịch truyền thông hay một khẩu hiệu xanh, mới là nền móng bền vững cho một quốc gia phát triển nhưng không bỏ lại môi trường phía sau.

Luật sư Trương Anh Tú,
Chủ tịch TAT Law Firm