Khánh Hòa: Hơn 205 tỷ đồng cho phát huy giá trị di sản nghệ thuật làm gốm Chăm

Tạo hình là kỹ thuật độc đáo của nghề làm gốm Chăm. (Ảnh: Hồng Hiếu/TTXVN)

Tỉnh Khánh Hòa sẽ đầu tư hơn 205 tỷ đồng để xây dựng các hạng mục công trình, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; truyền dạy, đào tạo, phát triển thị trường gốm Chăm.

Trong số đó, nguồn ngân sách Trung ương và địa phương khoảng 163,5 tỷ đồng, số còn lại huy động xã hội hóa từ các tổ chức trong nước, quốc tế.

Đây là một trong những nội dung chính của Đề án Quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm” giai đoạn 2025-2028 và những năm tiếp theo vừa được Ủy ban Nhân dân tỉnh Khánh Hòa phê duyệt.

Đối tượng của đề án là cộng đồng, các cơ quan nhà nước, tổ chức có liên quan đến công tác quản lý, bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm”.

Không gian thực hiện đề án là thôn Bàu Trúc và thôn 12 (xã Ninh Phước) đang thực hành nghề làm gốm của người Chăm.

Mục tiêu của đề án đến năm 2026, đưa di sản văn hóa phi vật thể “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm” ra khỏi nguy cơ cần bảo vệ khẩn cấp; đến năm 2027, xây dựng tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm, đăng ký nhãn hiệu “Gốm Chăm” cho sản phẩm gốm Chăm Bàu Trúc, đồng thời hoàn thành quy hoạch bảo vệ không gian văn hóa làng gốm Bàu Trúc và quy hoạch mô hình du lịch phát triển cộng đồng làng nghề gốm Bàu Trúc; từ năm 2028 đến năm 2030 và những năm tiếp theo hướng đến việc ghi danh “Nghệ thuật làm gốm của người Chăm” là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp ngày 29/11/2022.

Việc UNESCO ghi danh Nghệ thuật làm gốm truyền thống của người Chăm là một di sản văn hóa cần phải được bảo vệ khẩn cấp không chỉ tôn vinh giá trị một nghề truyền thống mà còn khẳng định giá trị văn hóa của cộng đồng, nỗ lực chung tay góp sức để bảo tồn, lưu giữ một nghệ thuật độc đáo này.

Gốm Bàu Trúc mang trong mình vẻ đẹp của đất, nét tài hoa từ bàn tay khéo léo của người dân tộc Chăm. (Ảnh: Nguyễn Thủy/TTXVN)

Tồn tại từ khoảng cuối thế kỷ 12 đến nay, Bàu Trúc được xem là một trong số rất ít những làng gốm cổ ở Đông Nam Á còn giữ lại cách sản xuất thô sơ từ ngàn xưa.

Toàn bộ quy trình làm gốm của đồng bào Chăm toát lên một giá trị nghệ thuật đặc trưng. Chính nhờ vậy, dù trải qua bao thăng trầm trong tiến trình phát triển, nhưng gốm truyền thống của người Chăm vẫn tồn tại với thời gian, giữ được hồn tinh túy và giữ được vẻ đẹp hoang sơ của gốm cổ cách đây hàng trăm năm. Đó là giá trị độc đáo và trường tồn của gốm Chăm.

Hiện nay người Chăm làm gốm với kỹ thuật và quy trình thủ công truyền thống được các gia đình người Chăm nơi đây duy trì qua nhiều đời.

Quy trình làm gốm truyền thống của người Chăm bao gồm nhiều khâu công việc, nhiều công đoạn kết nối với nhau. Đầu tiên là việc chọn đất và lấy đất. Việc xử lý đất trước khi làm gốm quyết định đến chất lượng và hiệu suất sản phẩm sau khi nung.

Sau khi lấy đất về, người ta đập nhỏ thành từng mảnh để lọc bỏ phần đất tạp, chỉ lấy đất sét vàng rồi đem ủ để giữ độ mềm.

Lấy một khối đất vừa đủ, người phụ nữ Chăm uyển chuyển nhào nặn cho đất dẻo ra, sau đó đặt lên một chiếc chum to để tạo khối.

Sản phẩm gốm được chế tác hoàn toàn bằng thủ công “Nắn bằng tay, không bàn xoay." Nghệ nhân tự đi giật lùi quanh bàn chế tác tạo hình gốm. Do đi quanh chế tác nên cách vuốt gốm của nghệ nhân Chăm là vuốt thẳng, khác với cách vuốt ngang ở các làng gốm có sử dụng bàn xoay.

Với sự khéo léo và kỹ thuật điêu luyện, chỉ cần vài vòng, người thợ đã tạo xong khối cho sản phẩm. Hình dáng sản phẩm sẽ được quyết định bởi việc di chuyển lùi xung quanh của người thợ.

Sau đó, họ dùng “vòng quơ” chải quanh thân gốm rồi lấy vải cuộn thấm nước quấn vào tay, chà cho mặt ngoài của gốm bóng láng. Tiếp đó là công đoạn trang trí hoa văn.

Những bàn tay thoăn thoắt khắc lên thân gốm những hoa văn mang chủ đề sông nước, các loài thực vật hay hình ảnh thiên nhiên, đất trời và các vị thần trong tín ngưỡng tâm linh của người Chăm.

Sau khi tạo hình, người ta để sản phẩm trong bóng mát đủ 24 tiếng đồng hồ rồi chà mỏng và tiếp tục phơi thêm 7 ngày cho khô hoàn toàn, sau đó mới đem nung. Nhờ vậy, sản phẩm sẽ “chín” kỹ và không bị nứt.

Gốm Bàu Trúc được nung lộ thiên bằng rơm, củi nên sản phẩm khi nung xong có độ chín không đều, chỗ đen đậm, chỗ vàng. Tất cả đã tạo nên những sản phẩm gốm có tính độc bản cao. (Ảnh: Minh Hưng/TTXVN)

Sản phẩm sau khi chế tác được nung lộ thiên. Điểm khác biệt của gốm Chăm là các sản phẩm được nung lộ thiên hoàn toàn. Tùy theo điều kiện nắng gió cộng với quá trình và kỹ thuật phun màu (chiết xuất từ dầu hạt điều, cây dông...) sẽ cho ra các sản phẩm có màu sắc đặc trưng như vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám, vệt nâu lạ và đẹp mắt, thể hiện rõ nét văn hóa Chăm cổ xưa.

Chính bởi được làm hoàn toàn theo phương pháp thủ công như vậy nên những sản phẩm gốm Chăm không chiếc nào giống chiếc nào. Mỗi sản phẩm đều thể hiện phong cách, tay nghề, sự khéo léo và cả tình cảm, tâm trạng của người thợ trong quá trình chế tác sản phẩm.”

Suốt nhiều thế kỷ qua, người Chăm ở làng Bàu Trúc vẫn giữ gìn nguyên vẹn nghề truyền thống của cha ông với những kỹ năng, bí quyết nghề được trao truyền từ thế hệ này sang thế khác. Vì thế, nơi đây được các nhà nghiên cứu, du khách trong và ngoài nước ưu ái gọi là “bảo tàng sống” của gốm Chăm./.

(Vietnam+)