Khai mở tiềm năng hợp tác Việt Nam - châu Phi trong kỷ nguyên mới

Chủ tịch nước Lương Cường làm việc với các Đại sứ, Trưởng cơ quan đại diện Việt Nam tại khu vực châu Phi trong chuyến thăm cấp Nhà nước tới Cộng hòa Arab Ai Cập, ngày 3/8/2025, tại thủ đô Cairo, Ai Cập. (Ảnh: Quang Hòa)

Thực hiện Nghị quyết số 59-NQ/TW ngày 24/1/2025 của Bộ Chính trị về hội nhập quốc tế trong tình hình mới, Việt Nam đang tích cực triển khai các giải pháp mở rộng và làm sâu sắc hơn quan hệ đối ngoại toàn diện, chủ động, linh hoạt, hiệu quả. Trong đó, châu Phi - một khu vực năng động với hơn 1,4 tỷ dân và sự ra đời của Khu vực thương mại tự do lục địa Châu Phi (AfCFTA) cũng như các sáng kiến khu vực phản ánh khát vọng tự chủ chiến lược của lục địa - là đối tác có nhiều tiềm năng cần tạo chiến lược đột phá để thúc đẩy hợp tác trong kỷ nguyên phát triển hùng cường, thịnh vượng của Việt Nam.

Bối cảnh và vị thế mới của châu Phi

Thế giới đang chứng kiến những thay đổi nhanh chóng về cục diện kinh tế - chính trị, với sự nổi lên của các nền kinh tế mới, những thách thức phi truyền thống và yêu cầu cấp thiết về tái cấu trúc các mô hình phát triển. Trong bối cảnh đó, hợp tác giữa các quốc gia đang phát triển, đặc biệt là trong khuôn khổ hợp tác Nam - Nam, đang được đánh giá là một trong những động lực quan trọng góp phần duy trì ổn định và thúc đẩy tăng trưởng bao trùm.

Châu Phi với 54 quốc gia thành viên Liên hợp quốc đang trở thành tâm điểm thu hút đầu tư và hợp tác quốc tế nhờ vào dân số trẻ, tầng lớp trung lưu ngày càng mở rộng, cùng với nhu cầu lớn về cơ sở hạ tầng, giáo dục, y tế và công nghệ. Cùng với tỷ lệ gia tăng dân số nhanh và tốc độ tăng trưởng kinh tế cao ở nhiều quốc gia, châu Phi đang trở thành khu vực đô thị hóa nhanh nhất trên thế giới. Đến năm 2050, dân số của châu Phi dự kiến sẽ tăng gấp đôi hiện nay lên khoảng 2,5 tỷ người, dân số thành thị tăng lên hơn 1,3 tỷ người, và một phần tư dân số thế giới sẽ là người châu Phi với lực lượng lao động trẻ lớn nhất thế giới. Lục địa này còn sở hữu các nền kinh tế phát triển nhanh nhất thế giới như: Nam Sudan, Libya, Senegal.

AfCFTA đang được triển khai, không chỉ thúc đẩy thương mại nội châu Phi mà còn củng cố vị thế của lục địa trên thị trường toàn cầu, trở thành lực kéo các quốc gia đến với châu Phi. Ở phạm vi thế giới, châu Phi đang ngày càng có tiếng nói trong các diễn đàn Liên hợp quốc. Ở phạm vi lục địa và quốc gia, châu Phi đang ngày càng độc lập và tự chủ trong các vấn đề nội bộ, tiến bước trên con đường hướng tới Chương trình Nghị sự 2063: “Châu Phi mà chúng ta mong muốn”.

Những năm gần đây đã diễn ra một cuộc đua mạnh mẽ vào châu Phi, từ các cường quốc như Mỹ, châu Âu, Trung Quốc, Nga, Ấn Độ, Nhật Bản cho đến các quốc gia vùng Vịnh hay Thổ Nhĩ Kỳ. Mỗi nước đều có chiến lược riêng để vào châu Phi như: thương mại - đầu tư, khai khoáng, khai thác tài nguyên, năng lượng, an ninh - chính trị, quân sự…, song đều có mục tiêu chung là giành lợi ích và ảnh hưởng ở lục địa này.

Từ hữu nghị truyền thống đến hợp tác thực chất

Việt Nam và châu Phi dù cách xa về địa lý nhưng chia sẻ nhiều điểm tương đồng về lịch sử, khát vọng phát triển và nhu cầu hội nhập sâu rộng với thế giới. Từ những năm 1960, khi phong trào giải phóng dân tộc ở châu Phi dâng cao, Việt Nam là biểu tượng của tinh thần kiên cường và trở thành nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho nhiều quốc gia châu Phi trên con đường giành độc lập, tự do. Ngược lại, các nước châu Phi cũng dành sự ủng hộ chính trị quý báu cho Việt Nam trong những giai đoạn khó khăn nhất của cuộc kháng chiến và thời kỳ đầu xây dựng đất nước.

Thông qua chương trình trao đổi chuyên gia từ những năm 1960, Việt Nam đã cử hàng trăm chuyên gia và hỗ trợ kỹ thuật trong các lĩnh vực nông nghiệp, giáo dục và y tế sang châu Phi để hỗ trợ phát triển. Bước sang những năm 1990, Việt Nam đã hợp tác với FAO và một nước châu Phi theo hình thức hợp tác Nam - Nam và hợp tác ba bên để chuyển giao kỹ thuật phát triển nông nghiệp và xóa đói giảm nghèo ở một số quốc gia châu Phi (Senegal, Mozambique, Nam Sudan, Siera Leon, Tanzania, Mali, Namibia, Cộng hòa Guinea, Benin, Cộng hòa Congo, …). Trong đó, hợp tác ba bên trong lĩnh vực nông nghiệp giữa Việt Nam - FAO - Senegal đã trở thành hình mẫu của hợp tác Nam - Nam.

Trong hợp tác song phương, Việt Nam đã ký kết hơn 26 văn bản hợp tác, chuyển giao kỹ thuật, công nghệ phát triển nông nghiệp tại một số nước châu Phi. Việt Nam đã cử hơn 2.000 chuyên gia sang làm việc tại các nước châu Phi với sự hỗ trợ tài chính của các bên thứ ba như FAO, Pháp, Nam Phi, JICA,… Các dự án nông nghiệp tại châu Phi mà Việt Nam tham gia đã giúp năng suất tăng gấp 2 đến 4 lần, góp phần cải thiện đời sống của người dân châu Phi, giải quyết vấn đề an ninh lương thực.

Từ những hợp tác mang tính truyền thống đó, Việt Nam tiếp tục ủng hộ và mở rộng hợp tác với các nước châu Phi trên nhiều lĩnh vực khác, ủng hộ tiếng nói của châu Phi trong các diễn đàn Liên hợp quốc cũng như vai trò của châu Phi đối với các vấn đề toàn cầu. Châu Phi là châu lục đầu tiên và duy nhất cho đến nay Việt Nam cử lực lượng tham gia hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc. Từ năm 2014, những “người lính cụ Hồ” đã có mặt tại Cộng hòa Trung Phi và Nam Sudan, đóng góp thiết thực vào nỗ lực kiến tạo hòa bình chung tại châu lục.

Về phía châu Phi, Việt Nam luôn là bạn, là đối tác tin cậy, là nguồn cảm hứng và kinh nghiệm đáng học hỏi về xóa đói giảm nghèo, đổi mới và phát triển cho các nước châu Phi. Đặc biệt, châu Phi là châu lục có nhiều quốc gia thành viên nhất tại Liên hợp quốc (54 nước, chiếm 28% tổng số thành viên) luôn ủng hộ Việt Nam tại các diễn đàn quốc tế, đặc biệt là trong các nhiệm kỳ Ủy viên không thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc mà Việt Nam là thành viên.

Trên nền tảng đó, đến nay Việt Nam đã thiết lập quan hệ ngoại giao với tất cả 55 quốc gia châu Phi. Việt Nam và Liên minh châu Phi (AU) cũng đã chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao vào năm 2023 và Việt Nam đã trở thành quan sát viên của AU. Việt Nam đã mở rộng hợp tác trong nhiều lĩnh vực và tăng cường sự hiện diện của mình tại châu lục này thông qua các kênh song phương và đa phương. Quan hệ chính trị ngày càng được củng cố thông qua các chuyến thăm cấp cao, các cơ chế đối thoại chính sách và hợp tác nghị viện, tạo điều kiện thuận lợi để thúc đẩy hợp tác kinh tế, thương mại, đầu tư và giao lưu nhân dân.

Thủ tướng Phạm Minh Chính tiếp Tổng giám đốc Thị trường chứng khoán Johannesburg (JSE) Leila Fourie, thăm và khai trương phiên giao dịch tại sàn giao dịch chứng khoán lớn nhất khu vực châu Phi trong chuyến công tác dự Hội nghị thượng đỉnh G20 tại Nam Phi, ngày 21/11/2025. (Ảnh: Nguyễn Hồng)

Các lĩnh vực hợp tác tiềm năng

Mặc dù Việt Nam và nhiều nước châu Phi đã hợp tác phát triển nông nghiệp, tuy nhiên lĩnh vực này chưa được khai thác đầy đủ, đặc biệt trong bối cảnh mới cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ, với sự ra đời những hạt giống mới, kỹ thuật mới. Trong khi đó, an ninh lương thực vẫn là vấn đề nan giải của châu Phi. Mặc dù sở hữu 60% diện tích đất canh tác chưa được khai thác của thế giới, năng suất của châu Phi vẫn ở mức thấp đáng báo động. Năng suất ngũ cốc trung bình chỉ đạt 1,2 tấn/ha, chưa bằng một nửa mức trung bình toàn cầu.

Trên thực tế, từ năm 2011 Việt Nam đã hợp tác với Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA) đưa các chuyên gia sang Mozambique để hỗ trợ kỹ thuật trồng lúa. Thực hiện dự án hợp tác 3 bên giữa JICA, TP. Hà Nội và Mozambique, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Hà Nội đã phục tráng chọn dòng Go 2 giống lúa: Chu Pa và Limpopo tại Nante, huyện Maganja Da Costa, tỉnh Zamberia, Cộng hòa Mozambique… Kết quả những mô hình sản xuất trình diễn lúa Chu Pa và Limpopo theo kĩ thuật mới đã cho thấy năng suất, hiệu quả tăng cao từ 180-200% so với sản xuất theo phương pháp truyền thống của địa phương. Việt Nam có thể nhân rộng mô hình này ở nhiều quốc gia châu Phi hơn. Chúng ta hợp tác với châu Phi xây dựng vùng nguyên liệu, chọn giống phù hợp, quản lý nước tưới, kỹ thuật canh tác hiệu quả, không chỉ góp phần nâng cao an ninh lương thực cho châu Phi mà còn tạo điều kiện cho hàng nông sản Việt xuất khẩu cũng như hợp tác chuỗi giá trị.

Trong bài viết:“Tại sao châu Phi cần những đối tác phi truyền thống như Việt Nam?”, Tiến sĩ Musa Kpaka - Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp Sierra Leone lập luận rằng, châu Phi đang trải qua sự thay đổi trong mô hình hợp tác phát triển: thay vì phụ thuộc chủ yếu vào mô hình Bắc - Nam truyền thống, lục địa này cần mở rộng quan hệ hợp tác phi truyền thống ví dụ như với Việt Nam. Việt Nam là một trường hợp điển hình để các quốc gia châu Phi học hỏi nhờ cải cách kinh tế thành công từ năm 1986, đặc biệt từ sản xuất lúa gạo. Mô hình phát triển bền vững của Việt Nam phù hợp với bối cảnh của các quốc gia đang phát triển như châu Phi.

Đáng chú ý, Việt Nam có lợi thế trong chuyển giao công nghệ thực tiễn, hợp tác doanh nghiệp - doanh nghiệp, chia sẻ kỹ thuật thay vì chỉ cung cấp đầu tư hay khoản vay. Trong chuyến thăm Việt Nam năm 2022 của Tổng thống Sierra Leone Julius Maada Bio, ông đã bày tỏ mong muốn học hỏi kinh nghiệm và chuyển giao kỹ thuật từ Việt Nam để giúp Sierra Leone tự cường về lương thực, qua đó phát triển quan hệ hợp tác ba bên giữa Việt Nam, các nhà tài trợ và doanh nghiệp tư nhân Sierra Leone. Musa Kpaka đặt Việt Nam như một đối tác hứa hẹn cho châu Phi, hướng đến tự lực và phát triển bền vững theo cách Đông Nam Á đã thành công.

Thứ trưởng Ngoại giao Nguyễn Minh Hằng (giữa) cùng các Đại sứ, Đại biện, đại diện Đại sứ quán các nước châu Phi tại Việt Nam tại Lễ kỷ niệm Ngày châu Phi 2025 tại Hà Nội, ngày 23/5/2025. (Ảnh: Thành Long)

Thương mại và đầu tư: Dư địa lớn từ AfCFTA

Vào tháng 1/2021, AfCFTA đã chính thức đi vào hoạt động. Các quốc gia thành viên AU tham gia thành lập một thị trường chung bao gồm cả lĩnh vực thương mại và lĩnh vực đầu tư với tổng GDP 3,4 nghìn tỷ USD. Với sự ra đời của AfCFTA, giao thương của Việt Nam với khu vực thị trường châu Phi có thể được hưởng nhiều cơ hội mới. Theo đó, khả năng hàng hóa nhập khẩu thâm nhập vào những khu vực sâu trong đất liền sẽ thuận lợi hơn, đặc biệt là vào 15 quốc gia châu Phi không giáp biển.

Điều này mở ra cơ hội cho hàng Việt Nam tiếp cận với nhiều thị trường hơn, trong bối cảnh các thị trường xuất khẩu chính của Việt Nam tại châu Phi cho tới nay vẫn là những quốc gia có nền kinh tế lớn, có cảng biển thuận lợi cho việc giao thương như: Nam Phi, Ai Cập, Nigieria. Việc các cường quốc hàng đầu thế giới đã, đang lấy kinh tế làm “mũi nhọn” trong triển khai chiến lược cạnh tranh ảnh hưởng tại châu Phi, đặc biệt từ khi lục địa này tuyên bố sự ra đời của AfCFTA, mở ra cơ hội hòa nhập vào chuỗi cung ứng toàn cầu, mở rộng thị trường, vận chuyển hàng hóa được thuận lợi hơn.

Trong lĩnh vực đầu tư, Việt Nam đã ghi dấu ấn với dự án đầu tư dầu khí của Tập đoàn Công nghiệp năng lượng quốc gia (Petrovietnam - PVN) tại Algeria, là dự án đầu tư nước ngoài thành công nhất của PVN. Ở lĩnh vực viễn thông, các dự án của Viettel đã tạo nên một “câu chuyện cổ tích về cuộc cách mạng viễn thông” tại châu Phi. Viettel bắt đầu xúc tiến viễn thông tại châu Phi vào năm 2008 tại Mozambique. Đến nay, Viettel đã xây dựng được các thương hiệu mạng lưới tại châu Phi (Movitel tại Mozambique; Nexttel tại Cameroon; Lumitel tại Burundi; Halotel tại Tanzania). Đặc biệt, Movitel đã vươn lên dẫn đầu tại Mozambique, đưa Viettel lên vị trí số 1 về thị phần tại 7 thị trường nước ngoài. Mozambique trở thành quốc gia nằm trong danh sách các quốc gia có hạ tầng cáp quang nhiều nhất châu Phi.

Năng lượng xanh - mục tiêu chung

Châu Phi đang trở thành tâm điểm chuyển đổi năng lượng xanh toàn cầu với các dự án năng lượng tái tạo thành công ở Morocco, Ai Cập, Ethiopia… Trong đó, chiến lược phát triển năng lượng tái tạo (NLTT) dài hạn của Morocco xây dựng trên bốn đối tượng: (1) An ninh năng lượng, (2) Tiếp cận năng lượng rộng rãi, (3) Bảo vệ môi trường, (4) Vị thế khu vực và quốc tế của Morocco. Chiến lược này xoay quanh bốn định hướng chính là: Đa dạng hóa nguồn năng lượng hỗn hợp; Phát triển năng lượng tái tạo; Tập trung vào sử dụng hiệu quả và tiết kiệm năng lượng; Hợp tác khu vực. Đây là chiến lược NLTT toàn diện nhất của khu vực châu Phi, được WB đánh giá là hình mẫu cho việc hoạch định chính sách NLTT. Bên cạnh đó, hợp tác nghiên cứu xây dựng mô hình thành phố điển hình tiêu thụ ít năng lượng tại địa phương, chia sẻ và hợp tác trong phát triển công nghệ điện mặt trời tập trung và hợp tác ba bên với một số quốc gia châu Phi, hướng tới phát triển NLTT hiệu quả và bền vững.

Mở rộng không gian đối thoại

Trong hợp tác quốc tế, văn hóa và các giá trị tinh thần không chỉ là nền tảng kết nối giữa các dân tộc mà còn là một kênh ngoại giao mềm quan trọng, góp phần xây dựng lòng tin, thúc đẩy hiểu biết lẫn nhau và mở rộng không gian đối thoại. Đối với Việt Nam và châu Phi - hai khu vực có nhiều điểm tương đồng về lịch sử đấu tranh giành độc lập, bản sắc dân tộc phong phú và khát vọng phát triển bền vững - hợp tác văn hóa chính là một trong những “cầu nối” giàu tiềm năng, nhưng còn chưa được khai thác đúng mức.

Ở châu Phi, hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và phong trào giải phóng dân tộc của Việt Nam đã truyền cảm hứng và sâu đậm trong mỗi con người châu Phi. Mặc dù đã giành độc lập hơn nửa thế kỷ nhưng trên thực tế châu Phi vẫn bị ảnh hưởng bởi sự can thiệp của phương Tây, sự nghèo đói, xung đột, chiến tranh, nội chiến vẫn thường xuyên bủa vây. Với giá trị văn hóa và tinh thần tự lực tự cường, Việt Nam đã phát triển từ một quốc gia nghèo, thiếu lương thực trở thành quốc gia xuất khẩu lương thực và tham gia sâu rộng vào nền kinh tế quốc tế, tiếng nói trong các diễn đàn đa phương ngày càng được coi trọng, đã trở thành mô hình mà các quốc gia châu Phi mong muốn.

Hiện nay, giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và các nước châu Phi còn ở quy mô khiêm tốn, chủ yếu thông qua các sự kiện trao đổi đoàn, tuần lễ văn hóa, hoạt động của sinh viên, chuyên gia và cộng đồng người Việt đang sinh sống tại châu Phi. Tuy nhiên, thực tế cho thấy cả hai bên đều có nhu cầu mở rộng hợp tác trong các lĩnh vực như giáo dục, truyền thông, nghệ thuật, điện ảnh, du lịch, và đặc biệt là trao đổi kinh nghiệm gìn giữ di sản văn hóa dân tộc - một thế mạnh chung của cả Việt Nam và nhiều quốc gia châu Phi.

Việc đẩy mạnh hợp tác văn hóa không chỉ giúp thúc đẩy ngoại giao nhân dân nhằm thắt chặt tình hữu nghị và gia tăng hiểu biết giữa người dân Việt Nam và châu Phi, mà còn tạo nền tảng thuận lợi cho hợp tác kinh tế, thương mại, giáo dục, đầu tư và du lịch. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa, khi cạnh tranh không chỉ nằm ở sản phẩm mà còn ở giá trị và bản sắc, thì việc phát huy sức mạnh của văn hóa như một công cụ ngoại giao mềm là bước đi chiến lược để đưa quan hệ Việt Nam - châu Phi phát triển toàn diện, thực chất và bền vững hơn.

Hợp tác đa phương

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế toàn diện và sâu rộng theo tinh thần Nghị quyết số 59-NQ/TW của Bộ Chính trị, việc đa phương hóa hợp tác giữa Việt Nam và châu Phi không chỉ là lựa chọn mà là một bước đi chiến lược. Việt Nam có thể chủ động tham gia và mở rộng các cơ chế hợp tác đa phương với châu Phi thông qua nhiều kênh như: Liên minh châu Phi (AU), Cộng đồng Kinh tế các quốc gia Tây Phi (ECOWAS), Cộng đồng Phát triển Nam Phi (SADC), cũng như trong khuôn khổ các tổ chức khu vực và quốc tế như ASEAN, Liên hợp quốc, WTO, FAO, WHO, hay các sáng kiến Nam - Nam. Đây là những nền tảng cho phép Việt Nam tạo thế mới trên trường quốc tế thông qua hợp tác cùng phát triển, đồng thời tạo lực mới thông qua chia sẻ kinh nghiệm, chuyển giao công nghệ, và xây dựng các dự án liên vùng.

Không chỉ dừng lại ở hợp tác kinh tế, hợp tác đa phương còn mở ra cơ hội xây dựng lòng tin chính trị, hợp tác giáo dục - đào tạo, y tế, an ninh phi truyền thống và ứng phó biến đổi khí hậu, những lĩnh vực mà cả Việt Nam và châu Phi đều có mối quan tâm sâu sắc. Đây là “cú hích” nâng tầm hợp tác từ cấp độ song phương lên tầm chiến lược đa chiều, qua đó giúp Việt Nam gia tăng ảnh hưởng mềm và phát huy vai trò của một quốc gia đang phát triển năng động, có trách nhiệm.

Quan hệ Việt Nam – châu Phi đã xây dựng nền móng vững chắc qua nhiều thập kỷ. Trong bối cảnh AfCFTA vận hành và châu Phi ngày càng khẳng định vai trò trong kinh tế toàn cầu, Việt Nam có điều kiện thuận lợi để đưa hợp tác lên tầm cao mới. Để làm được điều đó, cần tầm nhìn chiến lược và cách tiếp cận bài bản hơn, hướng tới hiệu quả thực chất và bền vững...

(Kỳ 2: Mở rộng hợp tác Việt Nam – châu Phi: Từ tầm nhìn chiến lược đến hành động thực chất)

* Tác giả là Phó Viện trưởng, Viện nghiên cứu Nam Á, Tây Á và châu Phi, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam

TS. Kiều Thanh Nga*