IMF gợi mở con đường giúp Việt Nam thoát bẫy thu nhập trung bình

Trong báo cáo quốc gia số 2025/284 dành cho Việt Nam vừa công bố tháng 10/2025, Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) ghi nhận Việt Nam đã đạt được thành tựu ấn tượng trong hai thập kỷ qua nhờ mô hình tăng trưởng dựa vào xuất khẩu và vốn FDI. Tuy nhiên, IMF cảnh báo các động lực này đang dần suy yếu.

Các động lực tăng trưởng đang dần suy yếu

Theo IMF, vấn đề cốt lõi Việt Nam cần lưu ý là lợi thế lao động giá rẻ và chi phí giảm đã thu hẹp. Quan trọng hơn, năng suất tổng hợp (TFP) – thước đo hiệu quả sử dụng nguồn lực – liên tục giảm từ năm 2015. Báo cáo nêu rõ: "Việt Nam đang làm nhiều hơn, nhưng không nhất thiết hiệu quả hơn."

IMF cũng chỉ ra một vấn đề, năng suất lao động của Việt Nam tuy tăng nhanh nhưng vẫn thấp hơn đáng kể so với các nước ASEAN. Nguyên nhân chính đến từ mất cân đối kỹ năng, chất lượng đào tạo nghề còn hạn chế và tỷ lệ lao động phi chính thức cao.

Cụ thể, khoảng 18% người lao động đang làm việc dưới trình độ được đào tạo, trong khi khu vực có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) hiện chiếm gần 40% việc làm và hơn 70% kim ngạch xuất khẩu lại trả lương cao hơn đáng kể, khiến lao động có kỹ năng “chảy máu” khỏi khu vực doanh nghiệp nội địa.

Vì vậy, IMF khuyến nghị Việt Nam sớm xây dựng chiến lược phát triển kỹ năng toàn diện, tập trung vào đào tạo nghề, giáo dục STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật, toán học) tiếng Anh và kỹ năng số, đồng thời kết nối chặt chẽ giữa nhà trường, doanh nghiệp và cơ quan quản lý để hình thành lực lượng lao động thích ứng nhanh hơn với công nghệ mới.

Năng suất tổng hợp (TFP) – thước đo hiệu quả sử dụng nguồn lực – của Việt Nam liên tục giảm từ năm 2015 đến nay. Ảnh: Hoàng Anh.

Một vấn đề "mấu chốt" mà IMF nhấn mạnh là việc cấp tín dụng chưa đồng đều và hiệu quả đầu tư thấp.

Theo IMF, hiệu quả sử dụng vốn của Việt Nam đang giảm sút, phần lớn do phân bổ chưa đồng đều trong thị trường tín dụng. Các doanh nghiệp nhà nước thường được tiếp cận vốn vay ưu đãi hơn khu vực tư nhân, trong khi doanh nghiệp nhỏ và vừa gặp khó khăn khi tiếp cận nguồn vốn mở rộng sản xuất.

"Nếu Việt Nam giảm được mức méo mó tín dụng xuống ngang với Trung Quốc năm 2005, năng suất toàn nền kinh tế có thể tăng 37%; nếu đạt mức tương đương Mỹ, năng suất tổng hợp TFP có thể tăng hơn 60%", IMF ước tính.

Tổ chức quốc tế này cũng nhấn mạnh rằng, việc xóa bỏ ưu đãi cho khu vực kinh tế nhà nước và thúc đẩy cạnh tranh công bằng sẽ giúp cải thiện đáng kể hiệu quả đầu tư và phân bổ nguồn lực.

Cơ hội "khổng lồ" từ đầu tư hạ tầng

Việt Nam dự kiến chi khoảng 185 tỷ USD, tương đương 40% GDP, cho các dự án hạ tầng lớn trong giai đoạn 2025 – 2035, bao gồm đường sắt cao tốc Bắc - Nam, sân bay quốc tế Long Thành, nhiều tuyến metro tại Hà Nội và TP.HCM, cùng hai nhà máy điện hạt nhân ở Ninh Thuận.

IMF đánh giá đây là cơ hội hiếm có để Việt Nam bứt phá về năng suất, nếu đi kèm cải cách thể chế, chính sách thuế, tín dụng và quản lý đầu tư công.

Mô phỏng của IMF cho thấy, nếu các cải cách này được triển khai hiệu quả, tăng trưởng trung hạn có thể tăng thêm hơn hai điểm phần trăm mỗi năm, trong khi nợ công vẫn được duy trì ở mức bền vững. Tuy nhiên, tổ chức này cũng cảnh báo rằng thành công phụ thuộc lớn vào chất lượng triển khai, tính minh bạch trong lựa chọn dự án và năng lực quản lý tài khóa.

"Các kế hoạch đầu tư quy mô lớn có thể phản tác dụng nếu không được thực hiện tốt", IMF nhấn mạnh.

Để tận dụng các cơ hội, IMF khuyến nghị chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo sẽ là “biên giới tăng trưởng mới” của Việt Nam trong thập kỷ tới. Nếu tận dụng tốt công nghệ, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn, Việt Nam có thể vượt qua bẫy thu nhập trung bình, song điều đó đòi hỏi đầu tư dài hạn vào hạ tầng số, thể chế minh bạch và khuyến khích doanh nghiệp nội địa ứng dụng công nghệ cao.

IMF kết luận giai đoạn phát triển tiếp theo của Việt Nam sẽ phụ thuộc chủ yếu vào hiệu quả sử dụng nguồn lực và năng lực đổi mới, chứ không chỉ là lượng vốn đầu tư.

“Cải thiện năng suất, phát triển khu vực tư nhân và đảm bảo hiệu quả đầu tư công sẽ là chìa khóa để Việt Nam trở thành nền kinh tế thu nhập cao vào năm 2045,” báo cáo của IMF khẳng định.

An Nhiên