Hợp tác khai thác đất hiếm với Mỹ, Thái Lan và Malaysia vấp phải phản ứng mạnh trong nước

Tổng thống Mỹ Donald Trump (phải) và Thủ tướng Thái Lan Anutin Charnvirakul tại Kuala Lumpur, ngày 26/10/2025 - Ảnh: AFP

“Thái Lan được lợi gì từ thỏa thuận này?”, ông Phattarapong Leelaphat, thành viên Đảng Nhân dân - đảng đối lập lớn nhất Thái Lan - viết trên mạng xã hội vào tháng trước, cho rằng thỏa thuận đất hiếm với Mỹ đang “đặt đất nước vào tình thế nguy hiểm”.

Phản ứng của ông Leelaphat được đưa ra sau khi Mỹ và Thái Lan ký biên bản ghi nhớ về hợp tác đất hiếm ngày 26/10, bên lề Hội nghị cấp cao ASEAN tại Kuala Lumpur.

Thỏa thuận này nhằm tăng cường hợp tác về chuỗi cung ứng đất hiếm và đối phó các biện pháp hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc đối với nguồn tài nguyên công nghiệp then chốt này, đồng thời bao gồm một số điều khoản có thể được hiểu là trao cho Washington quyền ưu tiên phát triển các mỏ đất hiếm tại Thái Lan.

Thỏa thuận này cũng vấp phải chỉ trích vì thiếu các điều khoản bảo vệ môi trường. Dư luận Thái Lan có xu hướng nhạy cảm với rủi ro ô nhiễm môi trường, nhất là trong bối cảnh hoạt động khai thác đất hiếm ồ ạt của các doanh nghiệp Trung Quốc tại vùng lưu vực sông trên lãnh thổ Myanmar, sát biên giới phía bắc Thái Lan, đang làm gia tăng lo ngại.

Theo tổ chức nghiên cứu Stimson Center của Mỹ, riêng trong năm nay khu vực này dự kiến sẽ có 16 mỏ mới được đưa vào phát triển. Trong giai đoạn năm 2015-2021, mỗi năm chỉ ghi nhận khoảng 1-3 mỏ mới, nhưng tốc độ này tăng mạnh kể từ năm 2022.

Theo chuyên gia về môi trường Sonthi Kotchawat, các chất độc hại với nồng độ vượt ngưỡng cho phép đã được phát hiện tại một số con sông ở miền Bắc Thái Lan và được cho là bắt nguồn từ các mỏ ở Myanmar.

“Nếu Thái Lan cũng cho phép phát triển các mỏ đất hiếm, điều này sẽ dẫn tới ô nhiễm nguồn nước và đất, hủy hoại môi trường sống của các loài động vật hoang dã”, vị chuyên gia cảnh báo với tờ Nikkei Asia.

Đất hiếm là vật liệu thiết yếu cho các ngành công nghệ cao từ xe điện cho tới hệ thống vũ khí, quân sự. Trung Quốc hiện chiếm khoảng 70% nguồn cung đất hiếm toàn cầu. Đây được xem là một đòn bẩy quan trọng của Bắc Kinh trong các cuộc đàm phán thương mại với Washington thời gian qua.

Đông Nam Á ngày càng được nhắc đến như một nguồn cung đất hiếm thay thế tiềm năng cho nguồn cung từ Trung Quốc. Theo dữ liệu của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), năm ngoái Myanmar sản xuất 31.000 tấn đất hiếm, xếp thứ ba thế giới, sau Trung Quốc với 270.000 tấn và Mỹ với 45.000 tấn. Thái Lan ghi nhận sản lượng khoảng 13.000 tấn.

Các nguyên tố đất hiếm thường được chia thành hai nhóm chính gồm đất hiếm nhẹ và đất hiếm nặng. Theo Tổ chức An ninh Kim loại và Năng lượng Nhật Bản (JOGMEC) cùng một số nguồn khác, các mỏ lớn trên thế giới chỉ chứa khoảng 1-5% đất hiếm nặng và phần lớn nguồn cung nhóm này hiện vẫn phụ thuộc vào các nước như Trung Quốc và Myanmar.

Những năm gần đây, một số mỏ có hàm lượng đất hiếm nặng cao đã được phát hiện tại Malaysia và một số quốc gia khác.

Trong cuộc gặp thượng đỉnh diễn ra cuối tháng trước giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, Trung Quốc nhất trí nới lỏng các hạn chế xuất khẩu đất hiếm, nhưng nhiều chi tiết của thỏa thuận vẫn chưa được làm rõ. Giới phân tích cho rằng cuộc cạnh tranh giành nguồn cung đất hiếm tại Đông Nam Á nhiều khả năng sẽ còn kéo dài.

“Thỏa thuận giữa Mỹ và Trung Quốc chỉ mang tính tạm thời. Nguy cơ tranh chấp thương mại căng thẳng trở lại sẽ còn tiếp diễn”, ông Kei Koga, phó giáo sư tại Đại học Công nghệ Nanyang của Singapore, nhận định.

Theo ông Koga, trong quá trình hợp tác với các nước Đông Nam Á về đất hiếm, cả Mỹ và Trung Quốc sẽ tìm cách củng cố vị thế đàm phán bằng việc bảo đảm và mở rộng phạm vi ảnh hưởng kinh tế cũng như chuỗi cung ứng của mình trong khu vực.

Tại Malaysia, làn sóng phản đối cũng gia tăng sau khi chính phủ nước này ký một biên bản ghi nhớ tương tự với Mỹ vào cuối tháng trước. Theo thỏa thuận, Malaysia cam kết các doanh nghiệp trong nước sẽ ưu tiên bán khoáng sản quan trọng cho Mỹ và không áp đặt hạn chế đối xuất khẩu đất hiếm sang thị trường này. Các đảng đối lập cho rằng thỏa thuận này làm suy yếu chủ quyền kinh tế của Malaysia.

Theo ước tính của Chính phủ Malaysia, nước này sở hữu trữ lượng đất hiếm hơn 16 triệu tấn. Vào tháng 9/2023, Kuala Lumpur ban hành lệnh cấm xuất khẩu đất hiếm, coi đây là nguồn tài nguyên chiến lược phục vụ tăng trưởng kinh tế.

Trong cuộc làm việc với Quốc hội ngày 28/10, Bộ trưởng Thương mại Malaysia Tengku Zafrul Aziz đã trấn an các nhà lập pháp nước này rằng lệnh cấm xuất khẩu đất hiếm thô “vẫn giữ nguyên” sau thỏa thuận với Mỹ.

Theo hãng tin Reuters, tháng trước, chính phủ Malaysia đã hợp tác với một doanh nghiệp Trung Quốc để ứng dụng công nghệ chế biến - tinh chế đất hiếm vào hoạt động khai thác tại nước này. Công nghệ tinh chế đã được kiểm chứng của Trung Quốc được kỳ vọng sẽ giúp Malaysia phát triển các ngành công nghiệp liên quan, nhưng thỏa thuận với Mỹ có thể trở thành rào cản đối với kế hoạch này.

Hoài Thu