Hình mẫu xấu trên mạng xã hội: Ai chịu trách nhiệm?

Khi trẻ bắt chước thế giới ảo

Người bố mua cho cậu con trai 4 tuổi vài bộ quần áo đóng vai cảnh sát, bác sĩ, thầy giáo, đầu bếp, siêu nhân... Tưởng chỉ là trò vui theo gợi ý của cô nhân viên cửa hàng đồ chơi, không ngờ cậu bé diễn tròn vai từng nhân vật. Các clip quay lại được cư dân mạng khen ngợi, tràn ngập lời chúc "trộm vía".

Khi trẻ được trang bị kỹ năng xã hội, nhận thức truyền thông và kiểm soát cảm xúc, việc bị "tiêm" hành vi tiêu cực sẽ giảm đi đáng kể. (Nguồn: tuoitrethudo)

Hiện tượng tưởng chừng đơn giản, song phản ánh cơ chế trẻ tiếp nhận thế giới xung quanh thông qua việc quan sát và bắt chước.

Trò chơi nhập vai là hình thức giáo dục được áp dụng phổ biến nhằm giúp trẻ rèn luyện trí tưởng tượng, các kỹ năng xã hội (chia sẻ, hợp tác, giải quyết vấn đề), phát triển cảm xúc và nhân cách trong môi trường tự nhiên, an toàn.

Cơ chế này cũng chính là mẫu hình thu nhỏ của cách công chúng tiếp nhận thông tin. Khi trẻ lớn dần, hình mẫu và thông điệp vẫn tác động trực tiếp đến suy nghĩ, hành vi.

Vào thế kỷ trước, thuyết "Mũi kim tiêm" hay "Viên đạn thần kỳ" từng cho rằng thông tin sẽ tác động trực tiếp, mạnh mẽ và tức thì đến người nhận.

Dù sau này lý thuyết bị phản bác (công chúng không đơn thuần bị động, trái lại, sẽ chủ động diễn giải, lựa chọn và phản ứng) nhưng thực tế vẫn cho thấy trẻ em, và cả người lớn, dễ bị ảnh hưởng bởi hình ảnh, lời nói, hành vi tiêu cực, nhất là trên không gian mạng.

Tiếp xúc quá mức với phim ảnh, video hay trò chơi điện tử chứa cảnh "đánh đấm", ngôn từ phản cảm, thậm chí vi phạm pháp luật, sẽ kích thích tâm lý căng thẳng hoặc hành động bạo lực, khiến người xem dễ vô thức bắt chước các hình tượng nguy hiểm.

Năm 2021, Thiếu tướng Lê Tấn Tới, lúc đó là Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng An ninh, từng nhận định: "Sau khi một bộ phim về xã hội đen chiếu trên truyền hình và tạo hiệu ứng rộng, tình hình các băng nhóm tội phạm có xu hướng tăng".

Ý kiến này sau đó bị các chuyên gia nghệ thuật cho là chủ quan, thiếu cơ sở, nhưng cũng có quan điểm ủng hộ cần có chế tài nghiêm khắc đối với các sản phẩm truyền thông chứa nhiều yếu tố bạo lực, để hạn chế tác động nguy hại, đặc biệt với trẻ em.

Trách nhiệm của truyền thông và xã hội

Stress và áp lực cũng khiến gia tăng bạo lực. Trẻ bị so sánh, ép học hoặc sống trong môi trường thiếu sự thấu hiểu dễ tích tụ căng thẳng, bất mãn và "thượng cẳng chân hạ cẳng tay" trở thành cách giải tỏa tức thời.

Khi tác động từ truyền thông cộng hưởng với căng thẳng, hành vi tiêu cực không chỉ xuất hiện đơn lẻ mà còn lan truyền, tạo thành vòng lặp bạo lực.

Do đó, gia đình và nhà trường cần giáo dục kỹ năng kiểm soát cảm xúc. Trò chơi nhập vai trở thành công cụ hữu ích: trẻ hóa thân vào vai giải quyết xung đột, chia sẻ cảm xúc, luyện tập thái độ tích cực.

Đồng thời, giáo dục truyền thông cần được đưa vào chương trình học, giúp trẻ biết cách phân tích, phản biện, chọn lọc thông tin.

Mặt khác, trách nhiệm của các sản phẩm truyền thông hiện nay không thể bỏ qua. Nội dung thô bạo, dung dưỡng thói hung hăng hoặc vi phạm pháp luật không chỉ gây hại trực tiếp cho trẻ mà còn làm méo mó giá trị, băng hoại hệ giá trị đạo đức.

Nền tảng và nhà sản xuất cần kiểm soát, gắn cảnh báo, hạn chế tiếp cận trẻ em, đồng thời cung cấp hình tượng tích cực, thông tin giáo dục, giải trí lành mạnh.

Các chính sách, quản lý nhà nước cũng cần phối hợp để giảm thiểu nguy cơ bị tác động không mong muốn, vừa bảo vệ trẻ, vừa nâng cao trách nhiệm xã hội của truyền thông.

Bạo lực học đường không thể giải quyết bằng những giải pháp riêng lẻ, mà đòi hỏi sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường, truyền thông và chính sách, pháp luật.

Khi trẻ được trang bị kỹ năng xã hội, nhận thức truyền thông và kiểm soát cảm xúc, việc bị "tiêm" hành vi tiêu cực sẽ giảm đi đáng kể. Trò chơi nhập vai, quan sát hình mẫu tích cực và định hướng truyền thông đúng đắn sẽ giúp xây dựng thế hệ trẻ sáng tạo, sống lành mạnh có trách nhiệm.

ThS. Trần Xuân Tiến