Hiến kế cho mô hình Trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam - Kỳ 2: Giải pháp để Tòa án chuyên biệt tiệm cận các chuẩn mực quốc tế

Cần một mô hình TACB sáng tạo, hiệu quả

Theo Thẩm phán Bùi Ai Giôn (TAND khu vực 13, TP HCM), sự thành công của một TTTCQT không chỉ phụ thuộc vào các chính sách ưu đãi về thuế hay môi trường kinh doanh thuận lợi; mà còn nằm ở một khung pháp lý minh bạch, ổn định; và một hệ thống tư pháp hiệu quả. Nhiều TTTCQT trên thế giới đã thiết lập các mô hình Tòa án thương mại quốc tế (TATMQT) thành công.

Đơn cử như mô hình TATMQT Singapore (SICC). Được thành lập vào 2015, SICC nhanh chóng nổi lên như một trong những diễn đàn giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế hàng đầu thế giới. SICC có một đội ngũ thẩm phán đa dạng, gồm các thẩm phán cao cấp của Tòa án tối cao Singapore và một Hội đồng thẩm phán quốc tế (International Judges) gồm các chuyên gia pháp lý, cựu thẩm phán uy tín. SICC không áp dụng máy móc quy tắc tố tụng dân sự thông thường của Singapore. Thay vào đó, SICC vận hành theo một bộ quy tắc riêng, được thiết kế đặc thù là “Quy tắc TATMQT Singapore 2021” (SICC Rules 2021)…

Mô hình Tòa án TTTCQT Dubai (DIFC Courts) cũng là một ví dụ điển hình. Đây là một hệ thống tòa án độc lập, hoạt động theo nguyên tắc của thông luật (Common Law) và sử dụng hoàn toàn tiếng Anh.

SICC là một phòng của Tòa án cấp cao Singapore, một bộ phận của hệ thống tư pháp quốc gia; trong khi đó DIFC Courts là một hệ thống tư pháp thông luật độc lập trong khu tự do tài chính DIFC.

Cả hai mô hình đều không áp dụng máy móc quy tắc tố tụng dân sự thông thường. SICC có Bộ quy tắc SICC 2021 riêng biệt, linh hoạt và do thẩm phán kết hợp các thực tiễn của tố tụng tòa án và trọng tài. DIFC Courts cũng có Bộ Quy tắc riêng, dựa trên quy tắc tố tụng dân sự của Vương quốc Anh.

Từ thực tế trên thế giới, Thẩm phán Giôn cho rằng, chúng ta cần xác định rõ vị trí của TACB: Nên là một Tòa chuyên trách mới trong cơ cấu hiện tại (ví dụ như thuộc TAND TP HCM), hay một cơ quan tự chủ hơn? “Mức độ mô phỏng theo mô hình SICC hay DIFC cũng cần được cân nhắc kỹ lưỡng. Việc sao chép nguyên bản mô hình của SICC hay DIFC Courts là không khả thi và không phù hợp bối cảnh Việt Nam. Đồng thời, một mô hình mang bản chất nội địa, dù được đặt tên “chuyên biệt”, cũng sẽ khó thể tạo dựng được niềm tin quốc tế. Do đó, chúng ta cần xây dựng một mô hình sáng tạo, hiệu quả”, Thẩm phán Giôn nói.

TACB cần được trao quyền tự chủ cao hơn Tòa chuyên trách

Theo Thẩm phán Giôn, về địa vị pháp lý và cơ cấu, để phát huy tính chính danh và quyền lực thi hành, TACB cần được thiết lập như một bộ phận của hệ thống tư pháp quốc gia, trực thuộc TAND TP HCM; phù hợp với quy định tại điểm c1 khoản 1 Điều 9 Nghị quyết 222 và Luật Tổ chức TAND. Tuy nhiên, để có tính linh hoạt và chuyên nghiệp, TACB cần được trao quyền tự chủ ở mức độ cao hơn so với các Tòa chuyên trách thông thường. Cần có một quy chế hoạt động riêng do Chánh án TAND tối cao ban hành sau khi thống nhất với các cơ quan liên quan.

“Về thẩm phán và HĐXX, không cần sửa đổi luật, chúng ta có thể áp dụng một mô hình sáng tạo như sau: HĐXX vẫn sẽ do các thẩm phán là công dân Việt Nam chủ trì. Tuy nhiên, các thẩm phán này phải được tuyển chọn thông qua một quy trình đặc biệt, đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe hơn nhiều so với thẩm phán thông thường”, Thẩm phán Giôn nói.

Thẩm phán Bùi Ai Giôn.

Để bù đắp cho việc không có thẩm phán quốc tế và tăng cường uy tín, cần thiết lập một chức danh chính thức được pháp luật công nhận là “chuyên gia pháp lý nước ngoài”. Đây có thể là một danh sách gồm các cựu thẩm phán, giáo sư luật, luật sư quốc tế có uy tín và kinh nghiệm trong lĩnh vực tài chính, thương mại, được Chánh án TAND tối cao lựa chọn và bổ nhiệm theo một nhiệm kỳ nhất định.

Đồng thời, trong các vụ việc phức tạp hoặc theo yêu cầu của một trong các bên, TACB sẽ mời một hoặc nhiều chuyên gia trong danh sách này tham gia vào quá trình xét xử. Vai trò của họ không phải là biểu quyết như thẩm phán, mà là đưa ra các ý kiến tư vấn độc lập, bằng văn bản, về các vấn đề chuyên môn như: Nội dung và cách áp dụng pháp luật nước ngoài, các thông lệ thương mại quốc tế, các tiêu chuẩn ngành tài chính...

Ý kiến của chuyên gia pháp lý nước ngoài phải được công khai, ghi nhận đầy đủ trong hồ sơ vụ án và biên bản phiên tòa. HĐXX có nghĩa vụ phải xem xét, cân nhắc một cách nghiêm túc và giải trình trong bản án lý do đồng ý hoặc không đồng ý với ý kiến đó. Mô hình này vừa tôn trọng các quy định của pháp luật Việt Nam, vừa tiếp thu được trí tuệ, kinh nghiệm và sự công nhận của cộng đồng quốc tế thông qua sự hiện diện của các chuyên gia uy tín.

“Đặc biệt, chúng ta cần tăng cường khả năng thi hành án thông qua việc ưu tiên đàm phán và ký kết các hiệp định tương trợ tư pháp về dân sự, thương mại với các đối tác kinh tế quan trọng. Xúc tiến việc gia nhập Công ước Hague 2005 về thỏa thuận lựa chọn Tòa án. Việc gia nhập công ước này sẽ là một thông điệp mạnh mẽ gửi đến cộng đồng quốc tế về cam kết của Việt Nam trong việc tôn trọng thỏa thuận lựa chọn Tòa án và tạo ra một cơ chế hiệu quả để phán quyết của TACB được công nhận và thi hành ở các quốc gia thành viên khác”, Thẩm phán Giôn nêu quan điểm.

“Việc xây dựng TACB tại TTTCQT ở Việt Nam là một công trình pháp lý phức tạp. Thành công của nó không chỉ phụ thuộc vào việc ban hành các văn bản pháp luật, mà còn đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong tư duy pháp lý. Chúng ta cần một sự đầu tư nghiêm túc vào nguồn nhân lực và một cam kết vững chắc để theo đuổi các chuẩn mực quốc tế, trong khi vẫn tôn trọng và hài hòa với các đặc thù của hệ thống pháp luật quốc gia”, Thẩm phán Giôn cho biết.

Thẩm phán Giôn cho rằng, cần quy định TACB có thẩm quyền giải quyết bắt buộc các tranh chấp phát sinh từ hoạt động của các tổ chức được cấp phép, đăng ký tại TTTCQT hoặc các giao dịch có mối liên hệ trực tiếp đến TTTCQT. Nguyên tắc bắt buộc này phải được nêu rõ để loại trừ thẩm quyền của các Tòa án khác với các vụ việc này.
Cũng cần có một điều khoản quy định TACB có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp thương mại, kinh doanh khi các bên có thỏa thuận bằng văn bản lựa chọn TACB làm cơ quan giải quyết tranh chấp. Thỏa thuận này là căn cứ để xác lập thẩm quyền của TACB. Đồng thời, cần ban hành các điều khoản mẫu để các bên dễ dàng tham chiếu và đưa vào hợp đồng.

(Còn tiếp)

Trường Giang