Hệ thống 'chuỗi giá trị' - Hướng đi mới trong phát triển dược liệu vùng đồng bào DTTS&MN

Trong nhiều năm qua, công tác phát triển dược liệu đã nhận được sự quan tâm mạnh mẽ của Đảng và Nhà nước. Quyết định số 1719/QĐ-TTg ngày 14/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS&MN giai đoạn 2021 – 2030 đã tạo cú hích quan trọng cho lĩnh vực này.

Theo PGS.TS Phạm Thanh Huyền - Giám đốc Trung tâm Tài nguyên Dược liệu (Viện Dược liệu, Bộ Y tế), việc hình thành “chuỗi giá trị dược liệu” đang mở ra cơ hội lớn để biến tiềm năng dược liệu bản địa thành động lực phát triển kinh tế vùng cao.

Ông lang, bà mế tham quan, tìm hiểu không gian trưng bày ảnh các cây thuốc quý tại Viện Dược liệu

Xây dựng chuỗi giá trị – Nâng cao vai trò cộng đồng địa phương

PGS.TS Phạm Thanh Huyền cho biết, trong khuôn khổ triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS&MN, Viện Dược liệu được Bộ Y tế giao nhiệm vụ đánh giá hiện trạng và đề xuất phát triển dược liệu tại 22 huyện, thuộc 22 tỉnh trên cả nước, qua đó gần 70 loài cây thuốc đặc trưng đã được lựa chọn để quy hoạch vùng trồng và khai thác.

“Điểm đáng chú ý là hệ thống chuỗi giá trị dược liệu đã giúp nâng cao vai trò của cộng đồng địa phương trong mọi khâu, từ lựa chọn loài cây thuốc đặc trưng, bảo tồn tri thức bản địa đến tham gia sản xuất và sơ chế,” – PGS.TS Huyền chia sẻ.

Tập huấn cho đồng bào nhận biết và phát triển cây thuốc vùng miền

Không còn là đối tượng thụ hưởng thụ động, người dân vùng DTTS&MN giờ đây đã trở thành chủ thể của chuỗi giá trị. Họ được hướng dẫn quy trình trồng trọt, thu hái, chế biến đúng kỹ thuật, đồng thời được tiếp cận khoa học công nghệ để tối ưu năng suất và chất lượng nguyên liệu.

Điều này vừa giúp bảo tồn tri thức y học cổ truyền của các dân tộc, vừa góp phần tạo sinh kế, nâng cao thu nhập, giúp người dân gắn bó với rừng, với cây thuốc quê hương. “Khi người dân hiểu giá trị thật của dược liệu và được hưởng lợi trực tiếp, họ sẽ trở thành những ‘người giữ rừng’ tự nguyện,” PGS.TS Huyền nhấn mạnh.

Việc phát triển ngành dược liệu sẽ mở ra cơ hội rất lớn đối với vùng dân tộc thiểu số và miền núi.

Nhiều thách thức cần vượt qua để chuỗi giá trị phát huy hiệu quả

Con đường xây dựng chuỗi giá trị dược liệu vùng sâu, vùng xa vẫn còn không ít rào cản. Theo bà Huyền, trình độ tiếp cận khoa học – công nghệ của người dân còn hạn chế, địa hình phức tạp, khí hậu khắc nghiệt, giao thông cách trở, khiến việc vận chuyển, bảo quản và tiêu thụ sản phẩm gặp nhiều khó khăn.

Cơ sở hạ tầng yếu, thiếu thiết bị chế biến sau thu hoạch cũng khiến nhiều vùng chưa thể mở rộng quy mô sản xuất.

“Chủ trương phát triển chuỗi giá trị dược liệu là hoàn toàn đúng đắn, nhưng để đi đến thành công là một hành trình dài cần sự chung tay của nhiều bộ, ngành và chính quyền địa phương,” – bà Huyền phân tích.

Theo PGS.TS Phạm Thanh Huyền để vượt qua thách thức, bà đề xuất các nhóm giải pháp then chốt:

Đẩy mạnh truyền thông và giáo dục cộng đồng, giúp người dân hiểu đúng về giá trị kinh tế – sinh học của dược liệu, từ đó nâng cao ý thức bảo tồn và phát triển.
Tăng cường ứng dụng khoa học kỹ thuật trong trồng trọt, sơ chế, chế biến, kết hợp chuyển giao công nghệ phù hợp với điều kiện địa phương.
Lựa chọn các loài cây thuốc bản địa có lợi thế sinh thái và giá trị kinh tế cao, xây dựng vùng trồng trọng điểm gắn với doanh nghiệp chế biến và tiêu thụ sản phẩm.
Hình thành các đơn vị hỗ trợ kỹ thuật tại chỗ, đảm bảo người dân được hướng dẫn, kiểm soát chất lượng nguyên liệu theo tiêu chuẩn dược điển.

Sự liên kết giữa Nhà nước – nhà khoa học – doanh nghiệp – người dân chính là “bốn nhà” tạo nên hệ sinh thái phát triển dược liệu bền vững.

Chuỗi giá trị dược liệu – “Chìa khóa” nâng tầm sản phẩm vùng cao

Theo PGS.TS Phạm Thanh Huyền, chuỗi giá trị dược liệu không chỉ dừng lại ở việc trồng cây thuốc, mà là hệ thống đồng bộ từ giống – canh tác – thu hái – chế biến – tiêu thụ – thương mại hóa.

“Khi các khâu được chuẩn hóa theo tiêu chuẩn khoa học, chất lượng dược liệu sẽ được kiểm soát chặt chẽ, đáp ứng yêu cầu thị trường trong nước và hướng tới xuất khẩu,” – bà Huyền khẳng định.

Thực tế, nhiều sản phẩm dược liệu Việt Nam đã bắt đầu có mặt tại thị trường quốc tế, song để đứng vững, cần có chuỗi giá trị khép kín đảm bảo nguồn gốc, chất lượng và truy xuất minh bạch. Đây chính là nền tảng để dược liệu Việt tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Bên cạnh giá trị kinh tế, hệ thống chuỗi giá trị dược liệu còn mang ý nghĩa xã hội sâu sắc. Khi người dân bản địa tham gia vào chuỗi, họ có công việc ổn định, thu nhập bền vững, giảm phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng tự phát. Điều này góp phần giữ gìn đa dạng sinh học, bảo tồn nguồn gen quý hiếm và tri thức y học cổ truyền dân tộc.

“Phát triển chuỗi giá trị từ cây thuốc bản địa chính là phát triển kinh tế xanh, hài hòa giữa lợi ích con người và thiên nhiên,” – PGS.TS Huyền nói.

Những mô hình trồng cây dược liệu như đẳng sâm, đương quy, ba kích, sâm vũ diệp, giảo cổ lam… tại Lào Cai, Hà Giang, Sơn La, Quảng Nam… đã chứng minh tính hiệu quả của hướng đi này. Nhiều hộ dân đã có thu nhập ổn định từ 80 – 150 triệu đồng/năm, tạo động lực nhân rộng mô hình trong cộng đồng

Hướng tới nền kinh tế dược liệu bền vững

Phát triển chuỗi giá trị dược liệu là chiến lược lâu dài, đòi hỏi đầu tư bài bản và sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, các ngành. Trong tương lai, cần hình thành bản đồ vùng nguyên liệu quốc gia, xác định rõ từng loài cây thuốc thế mạnh theo vùng sinh thái; đồng thời xây dựng trung tâm chế biến và kiểm định chất lượng vùng miền nhằm đảm bảo tiêu chuẩn hóa sản phẩm trước khi đưa ra thị trường.

“Nếu làm tốt, dược liệu không chỉ là nguồn nguyên liệu cho ngành y dược trong nước mà còn trở thành sản phẩm xuất khẩu có giá trị cao, giúp đồng bào dân tộc thiểu số thoát nghèo và phát triển bền vững,” – PGS.TS Phạm Thanh Huyền nhấn mạnh.

Phát triển hệ thống chuỗi giá trị dược liệu không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, mà còn là bài toán tổng thể về sinh kế, bảo tồn và an sinh xã hội. Khi tri thức truyền thống được kết hợp cùng khoa học hiện đại, cây thuốc vùng cao sẽ thực sự trở thành “vàng xanh” – tài sản quý của quốc gia.

Minh Diễm