Hé lộ mạng lưới học thuật 'ma' nâng chỉ số như Nobel

Trong vòng 5 năm, với 260 bài nghiên cứu, riêng năm 2022 đã có đến 100 bài (tức là trung bình mỗi tuần có 2 bài), chỉ số học thuật h – index của Bokov đã vọt lên ngang tầm với nhiều nhà khoa học từng đoạt giải Nobel Vật lý.

PGS Dmitry Bokov. Ảnh: Đại học Sechenov

Ở tuổi còn rất trẻ, Dmitry Bokov, Phó giáo sư tại Đại học Y khoa Sechenov (Nga) đã gây kinh ngạc cho giới học thuật bởi số lượng các bài báo khoa học được công bố quốc tế “khủng”, trong số đó, không ít bài được đăng ở các tạp chí thuộc nhóm Q1 (top đầu thế giới về chỉ số ảnh hưởng). Tuy nhiên, đằng sau vẻ ngoài ấn tượng ấy là một mạng lưới thao túng học thuật phức tạp do chính ông điều phối.

Trong một cuộc điều tra, T-invariant (tạp chí khoa học Nga và đồng thời là tổ chức hoạt động chống đạo văn) đã phanh phui một mạng lưới đạo văn quy mô lớn do Phó giáo sư Dmitry Bokov, công tác Đại học Y khoa Quốc gia First Moscow (Đại học Sechenov, Nga) điều hành.

Theo điều tra của T-invariant và The Insider, Bokov là trung tâm trong một thị trường mua bán đồng tác giả toàn cầu. Trong mạng lưới này, các bài nghiên cứu được viết sẵn, thường bị đạo văn hoặc sao chép dữ liệu, sau đó được “tút lại” và rao bán qua các đại lý học thuật tại Iran, Iraq, Ấn Độ, Bangladesh và Nga. Người muốn trở thành “đồng tác giả” chỉ cần bỏ ra từ 500 đến 5.000 USD để có tên trong danh sách tác giả một bài nghiên cứu đã được gửi đến các tạp chí khoa học quốc tế.

Tình trạng này dẫn tới hiện tượng “tác giả ảo”, những người không tham gia nghiên cứu, không viết bài, nhưng vẫn có tên trên các công trình khoa học. Với hàng trăm lần lặp lại thủ thuật này, Bokov đã vọt lên vị trí trong top 0.1% các nhà khoa học được trích dẫn nhiều nhất theo Scopus, một kỳ tích mà nhiều giáo sư kỳ cựu cả đời chưa chắc đạt tới.

Các nhà điều tra phát hiện rằng Dmitry Bokov hoạt động dưới hai danh tính nghề nghiệp. Danh tính thứ nhất là một chuyên gia người Nga trong lĩnh vực dược phẩm và dinh dưỡng, thường xuyên công bố nghiên cứu dưới danh nghĩa Đại học Y khoa Sechenov và Trung tâm Dinh dưỡng & Công nghệ Sinh học trực thuộc trường. Trong vai trò này, Bokov thường giữ vị trí tác giả chính hoặc đồng tác giả cùng các cộng sự đến từ Sechenov, Đại học RUDN hoặc các viện nghiên cứu trong nước. Một số trường hợp còn có sự góp mặt của đồng tác giả từ Serbia, Lithuania, nhưng vẫn trong phạm vi hợp tác khu vực.

Danh tính thứ hai cho thấy một hình ảnh hoàn toàn khác: Bokov trở thành "đồng tác giả toàn cầu được thuê", xuất hiện trong hàng loạt bài báo quốc tế thuộc nhiều lĩnh vực không liên quan trực tiếp đến chuyên môn của ông. Các tác giả chính trong nhóm này chủ yếu đến từ Châu Á và Bắc Phi. Các bài viết thường được gửi đến những tạp chí có chỉ số ảnh hưởng cao thuộc Web of Science và Scopus (Q1–Q2), đặt trụ sở tại châu Âu hoặc Hoa Kỳ. Tuy nhiên, sau một vài bài đầu tiên, nhiều tạp chí đã bắt đầu từ chối tiếp nhận thêm công trình có tên Bokov, do phát hiện dấu hiệu bất thường. Đây cũng là nhóm bài có nguy cơ bị thu hồi cao nhất.

Theo điều tra của T-invariant, phần lớn các bài báo còn lại của Bokov sau đó được chuyển sang các tạp chí có chất lượng thấp hơn hoặc mang tính "săn mồi", chủ yếu đặt tại Ấn Độ và chỉ được lập chỉ mục ở Q3 hoặc thấp hơn trong Scopus.

Không chỉ là người mua danh tiếng, Dmitry Bokov còn là “nhà cung cấp dịch vụ học thuật” tinh vi, đứng giữa dòng chảy tài chính đậm đặc phía sau các bài báo khoa học. Ông thường xuyên là “tác giả đầu tiên” hoặc “tác giả liên hệ” trong các bài viết có tới 10–20 tác giả đến từ các quốc gia không có liên hệ nghiên cứu thực tế nào với Nga. Cách thức này không chỉ giúp Bokov gia tăng tên tuổi, mà còn tạo ra thu nhập đáng kể từ thị trường đồng tác giả.

Trong vai trò "cửa ngõ", Bokov có khả năng bảo đảm việc đăng bài cho người mua, nhờ vào các mối quan hệ mờ ám với một số tạp chí. Một trong những đồng minh thân cận của Bokov là Rafael Luque, nhà hóa học người Tây Ban Nha từng là giáo sư tại Đại học Córdoba. Cả hai cùng xuất hiện trong hàng trăm bài báo đăng trong thời gian ngắn, bất chấp việc Luque khẳng định không hề biết về nội dung nhiều bài trong số đó. Năm 2023, Luque bị trường sa thải với lý do vi phạm đạo đức học thuật. Còn Bokov, dù đang bị điều tra ở Nga, vẫn chưa có quyết định chính thức nào về kỷ luật hoặc khởi tố.

Sự gian lận được che đậy một cách tinh vi đến mức các phần mềm chống đạo văn phổ biến không phát hiện được. Cho đến khi đối chiếu thủ công từng câu chữ, nội dung bị sao chép mới lộ diện.

Một ví dụ điển hình là bài báo đề cập đến khái niệm vô nghĩa “lao phổi chất lượng” - được cho là sản phẩm của phần mềm thay từ tự động, trong đó “hỗn dịch” (suspension) bị dịch nhầm thành “lao phổi” (tuberculosis).

Câu chuyện của Dmitry Bokov không chỉ là vụ việc cá nhân mà là lời cảnh báo mạnh mẽ về một xu hướng suy thoái đạo đức trong học thuật toàn cầu. Khi các trường đại học, viện nghiên cứu đánh giá hiệu quả nghiên cứu bằng số lượng bài báo và chỉ số trích dẫn – thì sẽ có kẽ hở để những kẻ như Bokov trục lợi.

Một hậu quả đáng lo ngại là việc “nhiễm bẩn” cơ sở dữ liệu khoa học. Các bài nghiên cứu không trung thực – về nội dung hoặc nguồn gốc – vẫn tồn tại trên hệ thống, được các nhà khoa học khác trích dẫn và sử dụng làm nền tảng cho nghiên cứu tiếp theo. Điều này không chỉ gây thiệt hại về tài chính (do tốn kém nghiên cứu lại), mà còn nguy hại nếu các ứng dụng y học, hóa sinh... dựa trên dữ liệu giả.

Năm 2022, tạp chí Food & Chemical Toxicology đã phải rút lại ít nhất 19 bài có sự tham gia của Bokov. Tuy nhiên, đó chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Giới học thuật quốc tế kêu gọi các nhà xuất bản lớn như Elsevier, Springer Nature phải có hệ thống kiểm duyệt chặt chẽ hơn, bao gồm cả việc xác minh vai trò thực sự của từng tác giả.

Đồng thời, các chuyên gia đạo đức học thuật đề xuất hình sự hóa các hành vi mua bán đồng tác giả. Một số quốc gia như Trung Quốc và Ấn Độ đã bắt đầu soạn thảo khung pháp lý để xử lý hành vi này như một hình thức gian lận học thuật nghiêm trọng, có thể dẫn tới tước học vị hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự.

Hoàng Mai -