Hành trình tìm lời giải cho 'đế chế' rác thải điện tử của sinh viên qua sản phẩm báo chí

Rác thải điện tử – vấn nạn cấp thiết toàn cầu và Việt Nam Điện thoại, máy tính, tivi hỏng… đang âm thầm chất thành “núi rác” khổng lồ trên khắp thế giới, tạo ra hàng loạt vấn đề về sức khỏe, môi trường và khí hậu. Theo Liên minh Viễn thông quốc tế (ITU) và Viện nghiên cứu của Liên Hợp Quốc, năm 2022 toàn cầu thải ra mức kỷ lục 65 triệu tấn rác thải điện tử, tăng 82% so với năm 2010. Dự báo đến năm 2030, con số này có thể chạm ngưỡng 82 triệu tấn. Tại Việt Nam, sự bùng nổ công nghệ kéo theo khoảng 100.000 tấn rác điện tử phát sinh mỗi năm, chủ yếu từ thiết bị gia dụng và văn phòng. Riêng lượng tivi thải bỏ ước tính đạt 250.000 tấn vào năm 2025. Những con số biết nói ấy gióng lên hồi chuông khẩn cấp: rác thải điện tử đã trở thành hiểm họa môi trường mới.

Nhóm sinh viên báo chí ghi nhận rác thải điện tử bị đốt lộ thiên ngay giữa bãi phế liệu – khói đen cuộn lên mang theo các chất độc hại, gây ô nhiễm không khí nghiêm trọng và tiềm ẩn nguy cơ ung thư cho cư dân địa phương.

Không như rác sinh hoạt, rác điện tử chứa hàng loạt kim loại nặng và hóa chất độc hại – từ chì, thủy ngân, cadmium đến các hợp chất dễ gây ung thư. Thế nhưng, nhận thức của cộng đồng về mối nguy này còn rất hạn chế. Rác điện tử thường bị vứt lẫn với rác thường, phó mặc cho mưa nắng ăn mòn. “Bức tranh ảm đạm về rác thải điện tử không chỉ dừng lại ở những con số thống kê, mà còn hiện hữu qua những hệ quả nghiêm trọng mà nó gây ra”, loạt phóng sự nhấn mạnh. Trên thực tế, loại rác độc hại này đang âm thầm “len lỏi” vào mọi ngóc ngách – từ phố thị sầm uất đến những miền quê hẻo lánh – tạo nên những bãi rác lộ thiên đe dọa trực tiếp môi trường và sức khỏe con người. Ý tưởng táo bạo và cách làm Emagazine của nhóm sinh viên Xuất phát từ tính cấp thiết đó, nhóm sinh viên gồm Xuân Ly, Ngân Hà, Phạm Thứ và Việt Hoàng đã quyết định chọn đề tài rác thải điện tử để cảnh báo đến cộng đồng. “Đây là vấn đề lớn nhưng chưa được chú ý đúng mức. Chúng mình muốn thông qua tác phẩm báo chí để gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh”, các tác giả chia sẻ về lý do chọn đề tài. Cả nhóm đã tự lên kế hoạch chi tiết để hiện thực hóa ý tưởng táo bạo này thành một Emagazine đa phương tiện công phu.

“Nan giải tìm hướng đi cho ‘đế chế’ rác thải điện tử” – ảnh bìa tác phẩm.

Quá trình thực hiện tác phẩm được nhóm miêu tả là “một hành trình nhiều thách thức nhưng vô cùng đáng giá”. Trước hết, cả nhóm dành hàng tháng trời cho việc nghiên cứu tài liệu, số liệu về rác thải điện tử từ các báo cáo quốc tế lẫn trong nước. Họ chủ động liên hệ phỏng vấn các chuyên gia môi trường để có góc nhìn khoa học, đồng thời tìm đến những “điểm nóng” về rác điện tử để ghi nhận thực tế. Cách làm Emagazine cho phép nhóm kết hợp nhuần nhuyễn chữ viết, hình ảnh, video và infographic. Nhờ đó, tác phẩm không chỉ có chiều sâu dữ liệu mà còn trực quan, sinh động, cuốn hút độc giả. Các thành viên đã tự quay phim, chụp ảnh tại hiện trường, thiết kế đồ họa minh họa cho những con số và trích dẫn nổi bật. Việc dàn dựng trên nền tảng Shorthand giúp bài báo có bố cục mạch lạc, hiệu ứng cuộn trang mượt mà, tạo trải nghiệm tương tác hiện đại cho người đọc.

“Kỳ 1: Rác thải điện tử – ‘Sát thủ’ giấu mặt”. Mở đầu loạt phóng sự điều tra, nhóm sinh viên đưa người đọc tiếp cận rác thải điện tử như một “sát thủ thầm lặng” – âm thầm len lỏi trong đời sống hiện đại nhưng để lại hậu họa khó lường.

“Kỳ 2: ‘Thủ phủ’ mổ xẻ phế liệu, lợi bất cập hại”. Loạt bài kỳ 2 phơi bày cận cảnh làng nghề Văn Môn – “đế chế phế liệu” miền Bắc – nơi rác điện tử mang lại nguồn thu bạc tỷ nhưng cũng đánh đổi bằng môi trường sống và sức khỏe cộng đồng.

“Kỳ 3: Bài toán xử lý rác thải điện tử – chuyên gia hiến kế”. Kỳ cuối cùng của Emagazine mang đến những góc nhìn từ chuyên gia về các giải pháp pháp lý, công nghệ và mô hình thu gom – tái chế bền vững nhằm xử lý rác thải điện tử tại Việt Nam hiện nay

Phóng sự hiện trường là phần khó khăn nhất nhưng cũng đáng nhớ nhất. Nhóm sinh viên đã lặn lội về xã Văn Môn (huyện Yên Phong, Bắc Ninh) – nơi được mệnh danh là “thủ phủ phế liệu” miền Bắc – để tận mắt chứng kiến “đế chế” rác thải điện tử hoạt động. Tại làng Quan Độ, các bạn trẻ không khỏi choáng ngợp trước khung cảnh một “công trường” phế liệu khổng lồ. Những đống máy móc, tivi, bo mạch hỏng chất cao như núi dọc khắp các con ngõ; tiếng máy cưa xẻ phế liệu chan chát quyện với mùi nhựa cháy khét lẹt khiến không khí ngột ngạt tới nhức óc. “Đi đến đâu cũng thấy linh kiện điện tử hỏng nằm ngổn ngang từ sân nhà ra ngõ. Lớp rác cũ chưa kịp xử lý, lớp rác mới đã đổ về, bồi đắp lên mặt đất bởi chất thải độc năm này qua năm khác”, bài báo mô tả thực trạng gây sốc. Chính giữa không gian ngập rác ấy là những phận người lam lũ, ngày ngày mưu sinh bằng nghề tháo dỡ, buôn bán phế liệu điện tử bất chấp hiểm nguy. Tác giả nói gì về trải nghiệm dấn thân? Hoàn thành loạt bài phóng sự điều tra dài ba kỳ, nhóm sinh viên cho biết họ đã trưởng thành vượt bậc về kỹ năng và nhận thức nghề báo. Nguyễn Xuân Ly, trưởng nhóm, chia sẻ: “Chưa bao giờ chúng mình phải làm một việc “khó nhằn” đến vậy – từ việc thuyết phục nhân vật cho phỏng vấn đến đối mặt với hiện trường ô nhiễm nặng. Nhưng chính những trải nghiệm thực tế đó đã cho chúng mình thấy rõ hơn trách nhiệm của người làm báo.”

Nhóm tác giả Nguyễn Xuân Ly, Lê Ngân Hà, Đoàn Việt Hoàng và Phạm Xuân Thứ nhận giải Nhất hạng mục Báo mạng điện tử tại Giải Báo chí Sóng trẻ toàn quốc 2024 với loạt Emagazine điều tra ba kỳ về rác thải điện tử.

Dù vất vả, các sinh viên đều cảm thấy “xứng đáng” khi tác phẩm hoàn thành. “Chúng mình không nghĩ bài báo của mình lại được lan tỏa rộng rãi đến vậy. Rất nhiều độc giả đã để lại bình luận tích cực, nói rằng họ thực sự bất ngờ trước thực trạng rác điện tử và sẽ thay đổi thói quen bỏ rác. Đó mới là thành công lớn nhất của người làm báo trẻ như chúng mình”, Ngân Hà tự hào nói. Việc được xướng tên ở ngôi vị cao nhất hạng mục Báo mạng điện tử tại Giải Báo chí Sóng trẻ 2024 là cái kết ngọt ngào cho những nỗ lực không mệt mỏi của cả nhóm. Giải Nhất cũng là một góc nhìn được hội đồng Ban giám khảo công nhận.

Hai thành viên nhóm tác giả – đại diện cho thế hệ sinh viên làm báo bằng sự tử tế và đam mê – chia sẻ khoảnh khắc nhận chứng nhận giải Nhất Giải Báo chí Sóng trẻ 2024 với nụ cười rạng rỡ và bó hoa chúc mừng.

Khi sinh viên làm báo vì cộng đồng Nhìn rộng hơn, giải thưởng của nhóm Xuân Ly – Ngân Hà – Xuân Thứ – Việt Hoàng tại Giải Sóng trẻ 2024 phản ánh một xu hướng tích cực: sinh viên báo chí ngày nay không ngại dấn thân vào các đề tài lớn, phức tạp, thậm chí gai góc, để tạo nên những sản phẩm báo chí chất lượng.

Xem tác phẩm Emagazine gốc tại đây:Nan giải tìm hướng đi cho "đế chế" rác thải điện tử

Thiện Nhân