Hành trình bền vững của di sản xứ Thanh (Bài 1): Dáng di sản ngàn năm

Lễ hội đền Bà Triệu - điểm nhấn đặc sắc trong không gian văn hóa xứ Thanh.

Khí phách ngàn năm lưu dấu

Nằm ở vị trí chiến lược của đất nước, Thanh Hóa từ lâu được coi là mảnh đất tụ linh khí, nơi sản sinh ra các bậc quân vương, anh hùng hào kiệt, đồng thời cũng là chiếc nôi của nhiều giá trị văn hóa độc đáo. Trải qua bao biến thiên lịch sử, những lớp trầm tích văn hóa được lưu giữ đã hình thành nên hệ thống di sản phong phú và đa dạng, nhưng trên hết là những giá trị mang tính độc bản mà ít vùng đất nào có được.

Thành Nhà Hồ được xây dựng vào cuối thế kỷ XIV, là minh chứng cho trí tuệ và sức sáng tạo vượt thời đại của cha ông. Những khối đá khổng lồ ghép khít với nhau không cần chất kết dính, những cổng thành uy nghiêm vẫn vững chãi sau hơn 600 năm, tất cả khẳng định đây là một di sản vô giá. Năm 2011, khi UNESCO vinh danh Thành Nhà Hồ là di sản văn hóa thế giới, không chỉ Nhân dân Thanh Hóa mà cả đất nước Việt Nam đều tự hào. Công trình này không đơn thuần là dấu ấn kiến trúc, mà còn chứa đựng khát vọng, tầm nhìn đổi mới đất nước vào thời điểm lịch sử đầy biến động. Chính sự độc bản này đã làm nên giá trị vượt thời gian cho Thành Nhà Hồ.

Không kém phần độc đáo là Khu Di tích lịch sử Lam Kinh - nơi phát tích của vương triều Hậu Lê. Giờ đây, Lam Kinh không chỉ là vùng đất linh thiêng, nơi an nghỉ của các vị liệt tổ, liệt tông, hoàng đế, hoàng hậu nhà Lê, mà còn là không gian văn hóa kết tinh tinh hoa của nhiều thế kỷ. Từ những lăng, miếu, điện cổ kính đến lễ hội Lam Kinh hàng năm đã tạo nên một không gian văn hóa đặc sắc, vừa thiêng liêng vừa gần gũi. Chính nơi đây đã khẳng định tinh thần thịnh trị, lòng trung nghĩa và sự gắn bó giữa vương triều với Nhân dân. Đến Lam Kinh vào dịp lễ hội (21, 22/8 âm lịch), giữa sắc vàng rừng cây cổ thụ đang độ vào thu và tiếng trống hội âm vang, ta như được sống lại không khí hào hùng khi Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa Lam Sơn, mở ra một kỷ nguyên độc lập, tự chủ lâu dài cho dân tộc.

Ở một góc nhìn khác, di sản xứ Thanh còn lưu giữ khí phách của cộng đồng làng, xã qua hàng trăm ngôi đình, đền, chùa cổ kính. Từ đền thờ Bà Triệu uy nghi, đến chùa Sùng Nghiêm Diên Thánh- ngôi chùa cổ thời Lý... Tất cả đều như những trụ cột tinh thần đời sống bao thế hệ. Mỗi di sản không chỉ chứa đựng giá trị lịch sử đơn thuần, mà còn khắc họa dáng dấp tâm hồn người Thanh Hóa: kiên cường, nhân hậu, trọng nghĩa và giàu khát vọng.

Hồn cốt văn hóa trường tồn

Nếu như những thành quách, đền đài thể hiện sức mạnh và trí tuệ, thì di sản phi vật thể của xứ Thanh lại khẳng định sự tinh tế, tình cảm và chiều sâu tâm hồn của cộng đồng các dân tộc trên mảnh đất này. Nghệ thuật diễn xướng Xường giao duyên của dân tộc Mường; nghi thức Chậm đò ho của dân tộc Thổ; tục cầu mưa của dân tộc Thái; dân ca, dân vũ Đông Anh; trò Xuân Phả... đã trở thành những mạch nguồn chảy mãi qua bao thế hệ. Đó không chỉ là hình thức diễn xướng mà còn là ký ức cộng đồng, nơi gửi gắm tâm tư, tình cảm và khát vọng sống. Mỗi làn điệu cất lên như tiếng nói của quá khứ vọng về, kết nối hôm nay với ngàn xưa, giúp ta cảm nhận rõ hơn cội nguồn bản sắc.

Trò Xuân Phả - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Dân ca dân vũ Đông Anh - một loại hình diễn xướng dân gian độc đáo, mang đậm sắc thái vùng miền đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2017. Trong âm điệu ấy, ta bắt gặp nhịp sống lao động, niềm vui, nỗi buồn và cả sự hồn hậu của người dân xứ Thanh. Nghệ nhân Lê Thị Cảnh ở thôn Viên Khê 1, phường Đông Sơn từng chia sẻ rằng: “Dân ca dân vũ Đông Anh không chỉ là lời ca, tiếng hát, là những tích trò mà còn là cách chúng tôi kết nối tình cảm, sợi dây gắn kết cộng đồng. Qua mỗi câu hát, mỗi tích trò: Múa đèn, Trống mõ, Ngô, Xiêm Thành, Tiên Cuội... chúng tôi như đang được trò chuyện với cha ông mình”.

Cùng với đó, các lễ hội truyền thống như lễ hội Lam Kinh, lễ hội đền thờ Lê Hoàn, lễ hội đền Bà Triệu, lễ hội Mai An Tiêm, lễ hội Đình Thi, lễ hội Sòng Sơn - Ba Dội... không chỉ là dịp để tưởng nhớ công đức tiền nhân mà còn là không gian tái hiện tinh thần đoàn kết, niềm tự hào và ý chí của cộng đồng. Từng nghi lễ, tiếng trống, tiếng chiêng đều mang thông điệp sâu xa: di sản không nằm yên trong quá khứ mà hiện diện sống động trong từng bước đi của cộng đồng hôm nay.

Đi sâu hơn vào đời sống thường nhật, những nghề truyền thống như chiếu cói Nga Sơn, đúc đồng Trà Đông, ươm tơ dệt nhiễu Hồng Đô, dệt thổ cẩm... cũng là một phần của “dáng di sản” ngàn năm. Mỗi sản phẩm thủ công không chỉ đơn thuần là hàng hóa mà còn là kết tinh của ký ức, của bàn tay khéo léo, của triết lý sống chan hòa cùng thiên nhiên. Bởi thế, nhìn vào từng tấm chiếu, từng bức tượng đồng, người ta thấy rõ hơn tâm hồn của một vùng đất đã sống, đã cống hiến, đã gìn giữ những giá trị trường tồn.

Theo nhận định của PGS.TS Mai Văn Tùng (Trường Đại học Hồng Đức): “Di sản xứ Thanh độc đáo ở chỗ vừa mang tính vĩ mô, gắn với các triều đại, với lịch sử quốc gia, vừa mang tính vi mô, gần gũi trong từng nếp sống, phong tục, tập quán. Chính sự hòa quyện ấy làm nên sức sống bền bỉ, khiến di sản ở đây không bao giờ bị lãng quên, dù trải qua bao thăng trầm của lịch sử. Những giá trị di sản để lại, không chỉ để hoài niệm, mà còn để chiêm ngưỡng, tự hào và soi rọi vào hiện tại, để tiếp thêm sức mạnh cho những hành trình mới”.

Tựu chung lại, hành trình của di sản xứ Thanh chính là hành trình của lịch sử, văn hóa và con người. Mỗi tòa thành, mỗi ngôi đền, mỗi làn điệu dân ca, mỗi lễ hội đều là mảnh ghép của một bức tranh lớn, để qua đó ta thấy được dáng dấp của một vùng đất “địa linh nhân kiệt”, nơi hội tụ và lan tỏa những giá trị tinh thần bất diệt. Và “dáng di sản” ngàn năm ấy, hôm nay vẫn sừng sững, ngân vang, đi sâu trong nhịp sống của con người xứ Thanh.

Bài và ảnh: Hoài Anh

Bài 2: Gìn giữ hồn xưa