'Hành động xanh' đẩy lùi 'ô nhiễm trắng'

Tình nguyện viên dọn rác trên bờ biển ở Vịnh Manila, Philippines. Ảnh: THX/TTXVN

Trên hòn đảo xa xôi Lord Howe giữa Thái Bình dương, các nhà khoa học đã nghe thấy tiếng “lạo xạo” khi chạm vào bụng của các loài chim bản địa chứa đầy vi nhựa. Qua những dữ liệu trên có thể hiểu hơn quyết định của Liên hợp quốc (LHQ) chọn chủ đề Ngày Môi trường Thế giới 5/6 năm nay là “Beat Plastic Pollution” (Đẩy lùi ô nhiễm nhựa).

Năm 1950, thế giới chỉ sản xuất được 2 triệu tấn nhựa nhưng đến đầu thập niên này, sản lượng nhựa đã tăng lên đến 450 triệu tấn. Sự gia tăng này hiện tạo ra khoảng 400 triệu tấn rác thải nhựa mỗi năm. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), con số này dự kiến sẽ tăng gần gấp 3 trong vòng 25 năm tới, trong đó mức tăng mạnh nhất xảy ra ở các nước đang phát triển, đặc biệt là ở khu vực châu Phi và châu Á - Thái Bình Dương. Nếu xu hướng hiện tại vẫn tiếp diễn, phần lớn lượng nhựa sẽ trôi ra sông, hồ và đại dương.

Tại Việt Nam, theo báo cáo của Hiệp hội nhựa, năm 2015, Việt Nam sản xuất và tiêu thụ khoảng 5 triệu tấn nhựa và con số này tăng 20-30%/năm. Trong đó, khoảng 80% nguyên liệu nhập khẩu sử dụng từ nhựa phế liệu. Chỉ số tiêu thụ nhựa trên đầu người tại Việt Nam tăng nhanh từ 3,8 kg/năm/người năm 1990, tăng lên 41 kg/năm/người vào năm 2015, dự tính đến năm 2025 lên đến khoảng 43 - 44 kg/năm/người và nhiều khả năng con số sẽ còn cao hơn nữa. Theo một báo cáo của Ngân hàng Thế giới (WB) năm 2022, ước tính có khoảng 3,1 triệu tấn chất thải nhựa được thải ra trên đất liền ở Việt Nam, và ít nhất 10% trong số này đổ ra đại dương mỗi năm. Phần lớn chất thải nhựa làm ô nhiễm sông và biển ở Việt Nam là đồ nhựa dùng một lần, có giá trị thấp như túi nilon, hộp đựng thực phẩm và ống hút. Theo tính toán của WB và Tổ chức Tài chính quốc tế (IFC), ước tính Việt Nam lãng phí gần 3 tỷ USD mỗi năm vì không tái chế hết rác thải nhựa từ sinh hoạt.

Không thể phủ nhận nhựa đã cách mạng hóa nhiều khía cạnh trong cuộc sống, các sản phẩm từ nhựa đem lại rất nhiều tiện ích, song không thể vì vậy mà phớt lờ vấn đề ô nhiễm nhựa đang ngày càng nan giải. Qua nhiều thập niên, ô nhiễm nhựa đã lan đến mọi ngóc ngách trên thế giới, ngấm vào nước uống, vào thực phẩm và vào cơ thể con người. Giám đốc điều hành Chương trình Môi trường LHQ (UNEP) cảnh báo đến năm 2040, lượng nhựa xâm nhập môi trường dự kiến sẽ tăng 50% và xâm nhập vào cơ thể con người thông qua thực phẩm, nước uống và thậm chí cả không khí hít thở.

Ô nhiễm nhựa làm trầm trọng thêm những tác động chết người của 3 cuộc khủng hoảng mà Trái Đất đang cùng lúc phải chịu đựng: khủng hoảng về biến đổi khí hậu, khủng hoảng tự nhiên, đất đai và đa dạng sinh học, và khủng hoảng ô nhiễm và chất thải. Tổng thư ký LHQ António Guterres mô tả “ô nhiễm nhựa đang gây nghẹt hành tinh của chúng ta - gây hại cho hệ sinh thái, sức khỏe và khí hậu. Rác thải nhựa làm tắc nghẽn sông ngòi, gây ô nhiễm đại dương và gây nguy hiểm cho động vật hoang dã. Khi phân rã thành những hạt nhỏ hơn, nhựa xâm nhập vào mọi ngóc ngách của Trái Đất: từ đỉnh Everest đến đại dương sâu thẳm; từ não người tới sữa mẹ”. Chương trình Đối tác toàn cầu về rác thải nhựa (GPAP) ước tính chi phí xã hội và môi trường hằng năm do ô nhiễm nhựa dao động từ 300 đến 600 tỷ USD.

Ô nhiễm nhựa là mối quan ngại lớn nhưng cũng là một trong những thách thức về môi trường dễ khắc phục nhất hiện nay, với những giải pháp rõ ràng có thể thực hiện được. Với Luật Bảo vệ môi trường 2020, Việt Nam trở thành nước đầu tiên ở Đông Nam Á áp dụng quy định trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất, nhà nhập khẩu (EPR) – một công cụ pháp lý quan trọng để thiết lập ngành công nghiệp tái chế ở Việt Nam, giúp hạn chế đồ nhựa và đưa nhựa vào vòng đời mới. Với những nỗ lực này, nhận thức về tác hại của đồ nhựa dùng một lần đã tăng lên mạnh mẽ và hiện sinh bằng các hành động cụ thể ở các địa phương, để Việt Nam có thể thực hiện mục tiêu đến năm 2030 giảm 75% rác thải nhựa đại dương.

Trên bình diện hành động tập thể, một cam kết toàn cầu được đưa ra năm 2022 nhằm chấm dứt ô nhiễm nhựa thông qua một hiệp ước chung có ràng buộc về pháp lý. Việt Nam cùng khoảng 200 quốc gia đã trải qua 5 vòng đàm phán của Ủy ban Đàm phán liên chính phủ (INC) để đưa ra một Thỏa thuận toàn cầu về ô nhiễm nhựa. Tuy nhiên, đến nay, sau hơn 2 năm đàm phán, hy vọng đạt được hiệp ước ràng buộc về mặt pháp lý của LHQ nhằm giải quyết ô nhiễm nhựa vẫn rất xa vời. Phiên họp thứ 6 diễn ra vào tháng 8 tới cũng không được kỳ vọng sẽ đưa đến thỏa thuận về việc giải quyết vòng đời của nhựa. Hy vọng càng thêm mong manh khi nhiều nước đã "quay lưng" với các cam kết trước đó và từ chối các mục tiêu ràng buộc, thay vào đó là ủng hộ các biện pháp tự nguyện. Dẫu vậy, những cuộc đàm phán quốc tế này gia tăng áp lực với các chính phủ, các ngành công nghiệp để thúc đẩy sự thay đổi.

Khi chưa tìm được tiếng nói chung toàn cầu về một công cụ pháp lý có tính ràng buộc, Ngày Môi trường thế giới 2025 hướng tới thúc đẩy động lực từ chối, giảm thiểu, tái sử dụng, tái chế và suy nghĩ lại về việc sử dụng nhựa. Thông qua những nỗ lực đơn lẻ, thế giới đã có nhiều giải pháp sáng tạo giúp giải quyết các vấn đề nảy sinh trong toàn bộ vòng đời của nhựa, xem lại cách thiết kế sản phẩm, cách sản xuất, sử dụng và tái sử dụng nhựa cùng các giải pháp giúp bảo vệ sức khỏe, môi trường và cộng đồng. Những giải pháp đã được triển khai thực tế có thể kể đến như các nỗ lực nghiên cứu thay thế vi nhựa bằng chất thải thực phẩm, tinh chỉnh hoạt động tái chế, nghiên cứu thử nghiệm sử dụng enzyme để phân hủy nhựa, tạo ra nhựa phân hủy sinh học mà ví dụ điển hình nhất là các loại bao bì nhựa phân hủy, ứng dụng Trí tuệ nhân tạo (AI) để phân loại nhựa, thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn tái sử dụng nhựa ở cuối vòng đời, các chương trình thu gom rác thải nhựa …

Tuy nhiên, vấn đề toàn cầu này không thể giải quyết chỉ bằng những nỗ lực đơn lẻ mà cần sự phối hợp. Bà Inger Andersen nhấn mạnh thế giới có thể cùng nhau giải quyết và đoàn kết để đưa ra các giải pháp sáng tạo, giải quyết vòng đời của nhựa, thay thế nhựa và cuối cùng là giảm thiểu ô nhiễm nhựa thải ra môi trường. Đây là lúc cần có chính sách của chính phủ và đầu tư cơ sở hạ tầng để đảo ngược tình trạng ô nhiễm nhựa. Các bên liên quan từ khắp khu vực công và tư nhân, cũng như các viện nghiên cứu học thuật, cần tập hợp lại để cùng nhau tạo động lực giải quyết ô nhiễm nhựa bằng những "hành động xanh". Người đứng đầu LHQ Antonio Guterres tin tưởng “vẫn luôn có phong trào hối thúc thay đổi với sự tham gia ngày càng tích cực của công chúng. Vẫn luôn có những bước đi nhằm thúc đẩy khả năng tái sử dụng và sử dụng có trách nhiệm hơn cùng các chính sách nhằm giảm thiểu nhựa dùng một lần và nâng cao hiệu quả quản lý chất thải. Nhưng phải đi xa hơn và nhanh hơn”.

Lê Ánh (TTXVN)