Hàng không toàn cầu làm quen với những 'bình thường mới' giữa xung đột

Các hãng hàng không phải chuyển hướng nhiều chuyến bay do xung đột trên toàn cầu. Ảnh: FlightRadar24.

Máy bay đang ở độ cao hàng nghìn mét phía trên Israel. Khi hệ thống báo lỗi, cơ trưởng đã kiểm tra tín hiệu GPS. Chỉ báo cho thấy máy bay đang ở độ cao 460 m, thấp hơn nhiều so với độ cao trung bình khi bay là 11.500 m. Vài giây sau, báo động vang lên và đèn nhấp nháy khắp buồng lái.

“Hệ thống tránh địa hình cảnh báo máy bay có khả năng va chạm với đồi núi”, người phi công kể lại. Trong suốt nhiều năm, phi hành đoàn đã được huấn luyện cho những tình huống tương tự, nhưng lần này phi công không làm gì cả. Phi hành đoàn biết hệ thống vừa đưa ra cảnh báo “giả” và kinh nghiệm cho thấy họ vẫn đang ở độ cao an toàn.

Người phi công chuyên lái các tuyến bay dài của một hãng hàng không Anh cho biết hiện tượng trên gọi là GPS giả mạo. Theo Guardian, đây là một trong những vấn đề ngày càng lớn với các hãng hàng không khi họ bay qua những vùng chiến sự. Phi công này này lo ngại về sự cố anh trải qua hồi năm 2024 nhưng nhấn mạnh chuyến bay không bao giờ gặp rủi ro vì những hiện tượng này.

Học cách thích nghi

Kể từ khi xung đột Ukraine - Nga nổ ra vào năm 2022, thế giới chứng kiến giao tranh giữa các quốc gia gia tăng. Theo ước tính, diện tích thế giới bị bao trùm bởi xung đột tăng 65% kể từ năm 2021 với những điểm nóng mới hoặc tái bùng phát ở Ukraine, Trung Đông, Myanmar và Trung Phi.

Khi không phận an toàn bị thu hẹp, các hãng hàng không buộc phải bay vòng qua các khu vực xung đột và điểm nóng địa chính trị, đồng thời hủy hoàn toàn một số tuyến bay.

Hầu hết hãng hàng không phương Tây hiện bị cấm bay qua không phận Nga, khiến thời gian bay dài hơn và chi phí bị đẩy lên cao. Do đó, vào năm 2024, British Airways và Virgin Atlantic đã hủy các chuyến bay thẳng giữa London (Anh) và Bắc Kinh (Trung Quốc).

Với các hãng hàng không khác, việc chuyển hướng bay ngang Trung Đông để tránh không phận Nga không khác gì “tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa”. Nhiều phi công giờ đây phải chia sẻ không gian với hàng loạt máy bay không người lái và tên lửa. Phi công và hành khách ngồi trên máy bay thương mại có những lúc còn nhìn rõ vũ khí quân sự bay trên trời.

Một hành khách trên chuyến bay thương mại qua Dubai dường như đã ghi lại được cảnh tên lửa phóng từ Iran hôm 17/6. Ảnh: NBC News.

Xung đột bùng phát đột ngột - như căng thẳng giữa Israel và Iran vừa qua - buộc các hãng hàng không phản ứng nhanh chóng. Hôm 23/6, khi Iran phóng tên lửa vào căn cứ quân sự Mỹ tại Qatar, 20 chuyến bay đã chuyển hướng khỏi một trong những trung tâm bận rộn nhất thế giới, giữa Dubai và Doha.

Sự kiện này đã chứng minh tác động rộng lớn từ những đợt tấn công bất ngờ và đóng cửa không phận. Qantas Airlines đã điều hướng đi ngay giữa không trung, trong khi Air India đình chỉ tất cả chuyến bay đến miền Đông Bắc Mỹ và châu Âu. Hàng trăm chuyến bay khác bị hủy hoàn toàn.

Đổi tuyến bay gây gánh nặng lớn cho lợi nhuận của các hãng hàng không và cho môi trường.

Viktoriia Ivannikova - Phó giáo sư quản lý hàng không tại Đại học Dublin City - dẫn ví dụ các chuyến bay giữa Helsinki (Phần Lan) và Tokyo (Nhật Bản) hiện dài hơn 3,5 tiếng so với trước xung đột Ukraine. Nghiên cứu của bà phát hiện chi phí một số tuyến giữa châu Âu và châu Á tăng 19-39%, trong khi lượng khí thải tăng 18-40%.

Bà Ivannikova cũng chỉ ra nguy cơ máy bay thương mại bị tên lửa và máy bay không người lái bắn trúng tăng cao.

Ngày 17/7/2014, chuyến bay MH17 trên đường từ Amsterdam (Hà Lan) đi Kuala Lumpur (Malaysia) gặp nạn do trúng tên lửa trên bầu trời miền Đông Ukraine, khiến toàn bộ 298 người trên máy bay thiệt mạng. Hay tháng 12/2024, chuyến bay của hãng hàng không Azerbaijan Airlines rơi ở Kazakhstan, khiến 38 người thiệt mạng. Theo tổng thống Azerbaijan, máy bay vô tình bị lực lượng phòng không Nga bắn hạ.

Bình thường hóa cảnh báo sai lệch

Khi xung đột mở rộng và không phận an toàn bị thu hẹp, các phi công chứng kiến sự bùng nổ của GPS giả mạo. Giả mạo tín hiệu GPS là hiện tượng các thiết bị phát sóng vô tuyến ghi đè lên tín hiệu GPS và gửi thông tin vị trí sai lệch đến máy bay. Chuyên gia từ Ops Group ghi nhận mức tăng 500% các vụ giả mạo tín hiệu GPS vào năm 2024, ảnh hưởng trung bình 1.500 chuyến bay/ngày.

Tình trạng này xảy ra chủ yếu quanh khu vực xung đột, nơi các lực lượng đối lập phát sóng vị trí không chính xác gây nhiễu cho máy bay không người lái và tên lửa đang bay tới. Ops Group xác định các địa điểm phổ biến nhất là phía đông Địa Trung Hải, gần Israel, Lebanon và Ai Cập, cũng như biển Đen, phía tây Nga và biên giới Ấn Độ-Pakistan.

Tình trạng GPS giả mạo ngày càng phổ biến do xung đột. Ảnh: Reuters.

“Bản thân GPS giả mạo không nguy hiểm, nhưng khi nó quá phổ biến sẽ có tác động tiêu cực đến an toàn bay”, ông Mike Thrower - phi công đã nghỉ hưu của British Airways - nhận định. “Tôi lo ngại nhiều người trong ngành đang có thói quen bỏ qua các hệ thống cảnh báo tích hợp trên máy bay bởi chúng thường bị can thiệp”.

GPS được tích hợp vào rất nhiều hệ thống bên trong máy bay. Ông Thrower cảnh báo hiệu ứng dây chuyền từ GPS giả mạo cũng là mối lo với nhiều phi công.

“Các hệ thống trên máy bay kết nối chặt chẽ với nhau, với hệ thống định vị cung cấp dữ liệu cho nhiều bộ phận khác. Đã ghi nhận trường hợp các hệ thống khác bị treo cứng do nhiễu loạn GPS”, ông nói.

Trong báo cáo năm 2024, Ops Group cho biết sự phụ thuộc quá mức vào GPS “phức tạp hóa việc đánh giá an toàn và rủi ro”. Báo cáo lưu ý các cảnh báo sai lệch quá thường xuyên khiến phi hành đoàn quen thuộc với những lỗi do bị giả mạo tín hiệu.

Tuy nhiên, ông Thrower lưu ý các phi công được đào tạo để xử lý các tình huống như vậy. Trong một khảo sát, Ops Group ghi nhận phần lớn phi công tự tin thao tác với tình huống GPS giả mạo và hầu như không ảnh hưởng tới hành khách.

Tên lửa Iran nhắm vào căn cứ không quân Mỹ tại Qatar Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) sau đó xác nhận họ đã khởi động chiến dịch tên lửa có tên "Thông điệp Chiến thắng", với mục tiêu nhắm vào các căn cứ quân sự Mỹ tại Iraq và Qatar vào tối ngày 23/6

Trí Ân