Grigory Kheifets - gián điệp hạt nhân lừng danh

Sự nghiệp trước Thế chiến II

Grigory Markovich (Girsh Mendelevich) Kheifets sinh ngày 7/5/1899 tại Dvinsk (Latvia) trong gia đình có cha mẹ là thương nhân, người cha là Mendel Yankelevich Kheifets còn mẹ là bà Tsivya Abramovna Leyvy. Gia đình sớm chuyển đến Riga nơi người cha làm việc trong một cửa hàng in ấn, bản thân ông là một thành viên ưu tú của Tổng lao động Do Thái (Bund, tồn tại ở Litva, Ba Lan và Nga, là một đảng chính trị xã hội chủ nghĩa thế tục Do Thái ban đầu được thành lập bên trong đế quốc Nga, hoạt động từ giữa năm 1897 đến năm 1920).

Năm 1915, Grigory gia nhập Bund, cùng năm đó chính quyền địa phương đã trục xuất gia đình ông khỏi Riga. Năm 1917, Grigory Kheifets tốt nghiệp trường dạy nghề ở Bogorodsk, gần Moscow. Ông học chính trị và kinh tế tại Đại học Cộng sản. Năm 1919, ông gia nhập đảng Bolshevik và trong giai đoạn 1919-1920, đã chiến đấu trong lực lượng Hồng quân trong cuộc nội chiến Nga ở mặt trận phía Tây và Caucasus, nơi ông bị thương nhẹ ở cánh tay.

Từ trái qua: Joseph Stalin, Franklin Roosevelts và Winston Churchill tại Hội nghị Yalta (Hội nghị Crimea) năm 1945.

Sau chiến tranh, Grigory Kheifets làm thư ký cho bà Nadezhda Krupskaya - vợ của lãnh tụ Lenin. Năm 1921, Grigory Kheifets gia nhập Quốc tế Cộng sản (tổ chức của những người Cộng sản, được thành lập vào tháng 3/1919 ở Moscow và giải tán năm 1943, được tái sinh lại năm 1947 và giải tán năm 1956 sau Đại hội XX của Đảng Cộng sản Liên Xô) với tư cách nhân viên của. Phòng liên lạc quốc tế của Quốc tế cộng sản (OMS) trong vỏ bọc ngoại giao.

Năm 1924, Grigory Kheifets là đại diện thường trú của OMS tại Latvia khi đóng giả là một nhân viên của lãnh sự Liên Xô. Từ tháng 4/1925, ông đóng giả Tổng lãnh sự để hoạt động tình báo tại Constantinoplel. Trong giai đoạn 1927-1929, Kheifets là phái viên OMS tại Trung Quốc, Đức, Áo, Pháp, và một số nước khác. Trong thời gian làm việc bất hợp pháp, Kheifets đã đóng giả sinh viên Ấn Độ và nhận bằng kỹ sư của Đại học Bách khoa Jena (Đức) nơi ông đã thành lập một số chi bộ ngầm.

Từ tháng 4/1927, Kheifets là đại diện OMS ở Thượng Hải, năm 1928 thì có mặt ở Berlin. Tháng 2/1929, ông quay về Moscow để đảm nhiệm chức vụ thư ký điều hành nhà xuất bản “Ogonyok”, sau đó làm Tổng biên tập tạp chí “Inventor”. Kể từ tháng 6/1931, Kheifets hoạt động tình báo mật ở Pháp và Mỹ. Trước khi quay lại Liên Xô trong tháng 10/1935, Grigory Kheifets trở thành trợ lý trưởng phòng của Cục Đối ngoại (đơn vị tình báo nước ngoài của Bộ Dân ủy Nội vụ Liên Xô - NKVD INO).

Từ tháng 7/1936, Grigory Kheifets cư trú ở Ý, nơi ông đã tuyển dụng nhà vật lý trẻ Bruno Pontecorvo (nhà vật lý hạt nhân người Ý gốc Nga, một trợ lý thời kỳ đầu của Enrico Fermi (nhà vật lý lý thuyết và thực nghiệm người Ý, với nghiên cứu về lò Chicago Pile-1 (lò phản ứng hạt nhân do con người xây dựng đầu tiên trên thế giới) và nổi tiếng với những công trình đóng góp cho cơ học lượng tử, vật lý hạt nhân, và cơ học thống kê. Ông cũng là tác giả của nhiều nghiên cứu về vật lý năng lượng cao, đặc biệt là về neutrino).

Chân dung điệp viên Grigory Kheifets (1899-1984), người gốc Do Thái, nhân viên của NKVD nằm vùng ở San Francisco.

Hoạt động tình báo mật ở trạm San Francisco

Mùa hè 1938, Kheifets được triệu hồi về Moscow, bị cách chức khỏi NKVD, đồng thời ông được bổ nhiệm làm phó chủ tịch của VOKS (Hội Liên hiệp văn hóa với nước ngoài, hoặc tên gọi khác là Hội quan hệ văn hóa với Liên Xô. Đây là một tổ chức do chính phủ Liên Xô thành lập năm 1925 nhằm thúc đẩy giao lưu văn hóa quốc tế giữa các nhà văn, nhà soạn nhạc, nhạc công, nhà quay phim, nghệ sĩ, nhà khoa học, nhà giáo dục và vận động viên của Liên Xô với các quốc gia khác).

Tới tháng 10/1941, Grigory Kheifets được phục chức ở NKVD, và từ tháng 11 năm đó ông làm trạm trưởng của NKVD ở San Francisco dưới vỏ bọc Phó lãnh sự Liên Xô. Tại đó Kheifets đã hỗ trợ tình báo cho dự án nghiên cứu hạt nhân của Liên Xô. Theo cựu Trung tướng Pavel Sudoplatov (nguyên Giám đốc tình báo Liên Xô) thì ông Grigory Kheifets đã thiết lập một liên lạc tuyệt mật với ông J. Robert Oppenheimer (nhà vật lý lý thuyết người Mỹ và là giám đốc phòng thí nghiệm Los Alamos của dự án Manhattan trong Thế chiến II).

Oppenheimer thường được gọi là "cha đẻ của bom nguyên tử", và cũng là giám đốc khoa học của Dự án Manhattan (dự án nghiên cứu và phát triển bom nguyên tử đầu tiên trong Thế chiến II, chủ yếu do Mỹ thực hiện với sự giúp đỡ của Anh và Canada). Để chiêu mộ thành công Oppenheimer, Kheifets đã dựa vào 2 nữ điệp viên lần lượt là Elisabeth Zarubina và Louise Bransten (bà được đồn đại là người tình của Kheifets). Tuy vậy mức độ hợp tác giữa Oppenheimer với Kheifets sau này đã trở thành chủ đề gây nhiều tranh cãi trong giới sử gia.

Nỗ lực chiêu dụ Oppenheimer bất thành và nó được gọi là “Sự vụ Haakon Chevalier” (Sự kiện liên quan đến J. Robert Oppenheimer, người đứng đầu Dự án Manhattan, khi ông không báo cáo chi tiết về hành vi của Haakon Chevalier, bạn thân của ông, người có mối liên hệ với tình báo Liên Xô. Sự việc này đã được khai thác trong phiên điều trần năm 1954 của Ủy ban năng lượng nguyên tử dẫn đến việc Oppenheimer bị thu hồi quyền miễn trừ an ninh).

Mặt trước lò phản ứng B, một phần trong đại dự án chế tạo bom nguyên tử Manhattan.

Phiên điều trần tại HUAC

Tháng 11/1944, Grigory Kheifets được Moscow triệu hồi. Kể từ tháng 12/1944, ông là nhà phân tích cấp cao và sau đó đứng đầu một nhánh thuộc Tổng cục 1 (tình báo) của NKGB (Ủy ban An ninh quốc gia Nga, tiền thân của Ủy ban nhà nước Nga - KGB). Bắt đầu từ tháng 5/1946, Kheifets trở thành người đứng đầu Cục "C" (tình báo nguyên tử) của Bộ An ninh quốc gia Liên Xô (MGB - đây là bộ máy an ninh nhà nước Liên Xô từ năm 1946 đến năm 1953, hoạt động như một lực lượng cảnh sát mật chịu trách nhiệm về an ninh nội bộ và đối ngoại, gián điệp, phản gián và giám sát.

Xuất thân từ Ủy ban An ninh Quốc gia Nhân dân (NKGB), MGB đóng một vai trò quan trọng trong việc củng cố quyền kiểm soát của Liên Xô đối với Đông Âu và đàn áp những người bất đồng chính kiến trong Liên Xô. Cuối cùng, cơ quan này bị giải thể và sáp nhập vào Ủy ban An ninh Quốc gia (KGB) vào năm 1954.

Trong thời gian diễn ra loạt phiên điều trần của Ủy ban các hoạt động phi Mỹ của Hạ viện Hoa Kỳ (HUAC), các nhà điều tra đã vài lần nhắm tới cái tên Grigory Kheifets, điều tra những mối quan hệ của ông với những nhân vật nổi tiếng ở Hollywood gồm Bertolt Brecht, Paul Robeson, cùng những người khác. Lại cũng xin nói rõ về HUAC.

Được thành lập năm 1938 dưới sự chủ trì của Martin Dies, HUAC đã tiến hành điều tra trong suốt thập niên 1940 và 1950 về các hoạt động bị cáo buộc của Đảng Cộng sản. Những người bị điều tra trong thời kỳ Khủng hoảng Đỏ 1947-1954 bao gồm nhiều nghệ sĩ và nghệ sĩ giải trí, bao gồm các ngôi sao Hollywood như Elia Kazan, Pete Seeger, Bertolt Brecht và Arthur Miller.

Richard Nixon là một thành viên tích cực vào cuối thập niên 1940, và vụ án nổi tiếng nhất của Ủy ban có lẽ là vụ án Alger Hiss. Vào tháng 4/1948, HUAC đã trình lên Hạ viện Mỹ nhằm bỏ phiếu một dự luật do Nixon và Dân biểu Karl Mundt đồng tác giả, để cấm đoán nhiều hoạt động của Đảng Cộng sản nhưng không cấm hoàn toàn; Dự luật đã được Hạ viện thông qua nhưng không được Thượng viện phê chuẩn.

Những hành động của HUAC đã dẫn đến một số bản án coi thường Quốc hội và việc đưa nhiều người từ chối trả lời các câu hỏi của HUAC vào danh sách đen. Mặc dù gây nhiều tranh cãi về chiến thuật của mình, HUAC đã bị chỉ trích vì vi phạm quyền của Tu chính án thứ nhất. Ảnh hưởng của nó suy yếu vào thập niên 1960; năm 1969, nó được đổi tên thành Ủy ban An ninh Nội bộ và bị giải thể vào năm 1975.

“Nhà nước Do Thái California ở Crimea”

Năm 1943, Solomon Mikhoels, một diễn viên nổi tiếng thế giới của Nhà hát nghệ thuật Cao Đức (Yiddish) Moscow đã đồng hành cùng với nhà thơ Itzik Feffer thực hiện một chuyến lưu diễn toàn nước Mỹ nhằm thay mặt cho Ủy ban kháng phát xít Do Thái Liên Xô (JAC.

Một tổ chức Liên Xô được thành lập trong Thế chiến II nhằm tập hợp sự ủng hộ quốc tế cho cuộc chiến của Liên Xô chống lại Đức Quốc xã (ĐQX). Đứng đầu là Solomon Mikhoels, ủy ban này đã sử dụng các thành viên nổi bật, gồm các nhà văn, nhà báo và nhân vật công chúng nói tiếng Yiddish (Cao Đức) nhằm liên lạc với các cộng đồng Do Thái và chính phủ phương Tây, gây ảnh hưởng đến dư luận và thu thập viện trợ vật chất. Sau chiến tranh, Ủy ban bị buộc tội phản quốc, các thành viên bị bắt giữ và hành quyết, và tổ chức này đã bị giải thể).

Nhiệm vụ của họ là gây quỹ và thuyết phục dư luận Mỹ hiểu rằng chủ nghĩa bài Do Thái tại Liên Xô đã được dập tắt bởi những chính sách cụ thể của lãnh tụ Joseph Stalin. Chính Grigory Kheifets đã thực hiện điều phối chuyến đi đó. Trước khi họ khởi hành, Lavretti Beria (nhà chính trị Liên Xô người gốc Gruzia. Ông được phong danh hiệu Nguyên soái và là người phụ trách an ninh quốc gia, lãnh đạo bộ máy an ninh và cảnh sát mật Liên Xô thời Iosif Vissarionovich Stalin trong Thế chiến II. Ông cũng từng giữ chức Phó Thủ tướng thời hậu chiến của NKVD đã chỉ thị cho Mikhoels và Feffer phải nhấn mạnh những đóng góp nổi bật của người Do Thái trong khoa học và văn hóa ở Liên Xô.

Năm 1944 và nửa đầu năm 1945, Stalin đã triển khai một kế hoạch mang tính chiến lược trong việc dùng vấn đề Do Thái để thu hút đầu tư quốc tế nhằm tái thiết Liên Xô bị chiến tranh tàn phá, đồng thời tác động đến việc phân bổ quyền lực hậu chiến ở Trung Đông. Để đạt được mục tiêu này, Liên Xô sẽ thành lập một nhà nước Cộng hòa Do Thái ở Crimea hay nó được ví von là “California ở Crimea” nhắm đến việc tái định cư cho những người Do Thái sống sót trong họa diệt chủng người Do Thái của ĐQX.

Công tác điều phối và thực hiện kế hoạch xây dựng nhà nước “California ở Crimea” được trao cho Grigory Kheifets. Năm 1947, Kheifets rời MGB và được bổ nhiệm làm Phó tổng thư ký JAC phụ trách quan hệ quốc tế. Vậy nhưng đến năm 1948, Stalin không còn hứng thú với kế hoạch “California ở Crimea nữa”. JAC bị giải tán vào tháng 11 năm đó, tiếp theo là việc bắt giữ và xử tử hầu hết các thành viên. Ngày 13/11/1951, Grigory Kheifets bị bắt trong vụ án JAC.

Ngày 2/2/1953, ông bị kết án tử hình nhưng bản án bị hoãn lại do cái chết của Stalin, và cuộc điều tra được tiếp tục vào ngày 23/4/1953. Tới ngày 28/12/1953, Kheifets được thả và phục hồi hoàn toàn danh dự. Năm 1984, Kheifets qua đời trong thời gian hưu trí ở Moscow.

Văn Chương (Tổng hợp)