Góp ý văn kiện Đại hội Đảng XIV: Quản trị đổi mới bằng mô hình 'sandbox lồng nhau'

Dự thảo Văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng đã xác định đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là động lực chính cho tăng trưởng, mở ra yêu cầu cấp thiết phải xây dựng mô hình tăng trưởng mới phù hợp với bối cảnh phát triển hiện nay.

Một trong những nội dung mới trong dự thảo Văn kiện lần này là xác lập mô hình tăng trưởng mới với mục tiêu là nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả, giá trị gia tăng và sức cạnh tranh của nền kinh tế; lấy khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số làm động lực chính; tạo ra sức sản xuất và phương thức sản xuất mới chất lượng cao, trọng tâm là kinh tế dữ liệu, kinh tế số; đẩy mạnh chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, chuyển đổi năng lượng, chuyển đổi cơ cấu và chất lượng nguồn nhân lực.

Tuy nhiên, để những định hướng này thực sự đi vào cuộc sống, cần có cơ chế đủ linh hoạt nhằm biến ý tưởng công nghệ thành giải pháp thực tiễn.

ThS Nguyễn Phúc Bình, Chủ nhiệm Điều hành Mạng lưới Đổi mới Sáng tạo Việt – Úc.

Một trong những công cụ quan trọng là cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (regulatory sandbox) - hình thức thể chế cho phép thử nghiệm đổi mới trong môi trường an toàn.

Việt Nam hiện đang triển khai thông qua Nghị định 94/2025 quy định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát trong lĩnh vực ngân hàng.

Đây là bước khởi đầu quan trọng, song để bắt kịp tính liên ngành của trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn, tài sản số và các mô hình kinh doanh số, cần mở rộng cơ chế này ra phạm vi rộng hơn, mang tính tích hợp và đồng bộ giữa các lĩnh vực.

Quản trị đổi mới bằng mô hình mới

Tôi đề xuất bổ sung vào dự thảo văn kiện mô hình “sandbox lồng nhau” (nested sandbox) gồm ba tầng thử nghiệm là ngành, liên ngành và quốc gia, được vận hành liên thông để vừa khuyến khích đổi mới sáng tạo, vừa kiểm soát rủi ro hệ thống.

Kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn trong nước cho thấy mô hình sandbox đơn tuyến còn hạn chế. Thực tế, nhiều công nghệ mới không còn nằm gọn trong phạm vi quản lý của một bộ, ngành riêng lẻ.

Chẳng hạn, một nền tảng thanh toán ứng dụng trí tuệ nhân tạo có thể đồng thời liên quan đến y tế số, logistics và dữ liệu cá nhân. Nếu mỗi bộ chỉ phụ trách phần việc riêng, chính sách dễ bị phân mảnh, thủ tục bị trùng lặp, thậm chí không rõ trách nhiệm khi xảy ra sự cố. Bên cạnh đó, các rủi ro như thiên vị thuật toán, rò rỉ dữ liệu hay lan truyền tài chính cần được kiểm soát ở cấp độ liên ngành và quốc gia.

Mô hình “sandbox lồng nhau” vì vậy vừa giữ được tính chuyên môn sâu của từng lĩnh vực, vừa tạo không gian phối hợp và giám sát chung, giúp đảm bảo an toàn hệ thống ở tầm vĩ mô và thúc đẩy đổi mới sáng tạo có trách nhiệm.

Tổng Bí thư Tô Lâm tham quan triễn lãm khoa học công nghệ tại Đại hội Đại biểu Đảng bộ TP.HCM lần thứ I, nhiệm kỳ 2025-2030 hồi giữa tháng 10. Ảnh: THUẬN VĂN

Trong ba tầng của mô hình, tầng 1 là “sandbox ngành”. Đây là không gian thử nghiệm chuyên biệt do cơ quan quản lý ngành triển khai (ví dụ: Ngân hàng Nhà nước cho fintech, Bộ Y tế cho y tế số).

Các quy định hiện hành về fintech (Nghị định 94/2025) đã làm rõ cơ chế thử nghiệm trong lĩnh vực ngân hàng, thanh toán, P2P... nhưng chưa đủ cho các giải pháp liên ngành. Sandbox ngành phù hợp để kiểm thử tính năng, tiêu chuẩn an toàn chuyên môn và cơ chế vận hành ban đầu.

Tầng 2 là “sandbox liên ngành”, dành cho các công nghệ nền tảng (AI, dữ liệu lớn, IoT). Ở đây, một ủy ban liên ngành hoặc cơ quan trung tâm (ví dụ Bộ KH&CN hoặc thành lập Văn phòng Sandbox Quốc gia) điều phối tiêu chuẩn thuật toán, phương pháp đánh giá rủi ro và quy định chia sẻ dữ liệu an toàn. Sandbox liên ngành cho phép thử nghiệm các hệ thống kết hợp nhiều dịch vụ, bảo đảm các tiêu chí đạo đức, minh bạch và khả năng giải thích (explainability) của mô hình AI.

Tầng 3 là “sandbox quốc gia”, dành cho thử nghiệm quy mô lớn có thể tác động hệ thống (nền tảng thanh toán liên ngân hàng, hệ thống chấm điểm tín dụng toàn nền kinh tế, mạng lưới dự báo thiên tai gắn với hạ tầng quốc gia).

Ở cấp này cần cơ chế bảo hiểm rủi ro, kiểm toán độc lập và giám sát liên ngành; đồng thời có lộ trình nhanh để chuẩn hóa kết quả thành chính sách hoặc quy chuẩn quốc gia, tránh tình trạng “thử nghiệm thành công rồi gián đoạn” vì vướng pháp chế.

Tiết kiệm nguồn lực, nâng cao năng lực quản lý

Mô hình phải tuân thủ các nguyên tắc gồm minh bạch tiêu chí - trình bày rõ điều kiện tham gia, phạm vi, chỉ số an toàn; giấy phép thử nghiệm có điều kiện - thời hạn, giới hạn người dùng, giới hạn giao dịch; data trust - kho dữ liệu trung lập, dữ liệu ẩn danh để kiểm thử mà không xâm phạm quyền riêng tư.

Cùng với đó là kiểm toán thuật toán độc lập - bên thứ ba kiểm chứng độ chính xác, thiên lệch và tác động xã hội; bảo hiểm rủi ro và trách nhiệm pháp lý - quỹ bồi thường hoặc cơ chế bảo đảm người dùng khi sự cố xảy ra. Những nguyên tắc này không chỉ là kỹ thuật mà còn là cam kết đạo đức để xã hội chấp thuận thử nghiệm công nghệ mới.

Thực hiện thành công mô hình "sandbox lồng nhau" sẽ giúp biến định hướng sáng tạo thành động lực tăng trưởng bền vững. Ảnh: THUẬN VĂN

Kiến trúc "sandbox lồng nhau" giúp tiết kiệm nguồn lực, tránh trùng lặp thử nghiệm tại nhiều nơi, nâng cao năng lực quản lý nhà nước bằng trải nghiệm thực tế và rút ngắn chu kỳ đưa giải pháp ra thị trường. Đồng thời, mô hình này tạo điều kiện để doanh nghiệp, viện trường, khu vực công và kiều bào công nghệ cùng tham gia, xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo có khả năng thương mại hóa thực sự.

Lưu ý việc thực thi tại Việt Nam cần cơ chế tổ chức rõ ràng. Như thành lập tổ công tác sandbox quốc gia do cơ quan cao nhất điều phối, với đầu mối thường trực xử lý hồ sơ và đồng bộ tiêu chuẩn.

Phải bảo đảm quyền tiếp cận dữ liệu có kiểm soát, xây dựng kho dữ liệu thử nghiệm quốc gia, cho phép truy cập dữ liệu ẩn danh; thiết lập đội kiểm toán thuật toán độc lập, tổ chức theo mô hình công – tư, nhằm gia tăng tính khách quan và chuyên môn trong đánh giá; cần quỹ hỗ trợ ươm tạo và thương mại hóa cho các dự án vượt qua thử nghiệm.

Việt Nam có đủ điều kiện để chuyển sandbox từ công cụ rải rác sang nền tảng quản trị đổi mới mang tính hệ thống. Kiến trúc “sandbox lồng nhau” là một phương án khả thi, tôn trọng tính chuyên môn của từng ngành, đồng thời tạo cơ chế quản trị rủi ro ở tầm liên ngành và quốc gia.

Thực hiện thành công mô hình này sẽ giúp biến định hướng sáng tạo thành động lực tăng trưởng bền vững - không chỉ là viện dẫn chính sách mà là hành động có thể đo lường và nhân rộng.

ThS NGUYỄN PHÚC BÌNH