Gỡ rào cản xuất khẩu nông sản từ công cụ thị trường

Tình trạng này không chỉ gây thiệt hại kinh tế hàng triệu USD mà còn làm xói mòn niềm tin, tạo ra một "tiền lệ" xấu, khiến toàn bộ nông sản Việt bị kiểm tra gắt gao hơn.

30% đơn vị không đạt tái chứng nhận hữu cơ

Theo số liệu từ Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), những năm gần đây, hàng trăm lô nông sản xuất khẩu sang EU, Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc đã bị "tuýt còi" do không đáp ứng được các tiêu chuẩn. Các mặt hàng bị cảnh báo rất đa dạng, từ sầu riêng, thanh long, đến chanh leo, ớt, đậu bắp...

Trao đổi về vấn đề này, ông Nông Đức Lai, Tham tán thương mại Việt Nam tại Trung Quốc, thẳng thắn chỉ ra rằng Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia có tỷ lệ sản phẩm bị cảnh báo cao tại thị trường này. Tương tự, ông Lê Quý Hòa Bình, Quản lý chứng nhận của Control Union, cho biết các thị trường EU hay Mỹ cũng đang siết chặt các quy định, đặc biệt với những mặt hàng từng vi phạm. Sắp tới, Quy định chống mất rừng (EUDR) và yêu cầu mã số vùng trồng của Mỹ sẽ đòi hỏi sự minh bạch toàn diện trong chuỗi cung ứng.

HTX Nam Yang là đơn vị chủ động loại bỏ hóa chất trong quá trình canh tác.

Các quy định nhập khẩu ngày càng nghiêm ngặt nhưng theo ông Lê Quý Hòa Bình, phần lớn các chứng nhận hữu cơ quốc tế mà các đơn vị ở Việt Nam đạt được thường là "nhờ may mắn" hoặc từ lợi thế tự nhiên như các loại cây trồng dừa, quế.. vì ít phải chăm sóc và sử dụng thuốc bảo vệ thực vật.

Ngược lại, đối với các loại cây trồng yêu cầu quy trình chăm sóc cao như lúa, hồ tiêu, cà phê, rất ít HTX hay doanh nghiệp đạt và duy trì được các chứng nhận này. Chính vì thế, theo khảo sát của Control Union, hàng năm vẫn có khoảng 30% HTX, doanh nghiệp dù đã đạt chứng nhận nhưng khi đánh giá lại vẫn không đạt, trong đó yếu tố vi phạm nhiều nhất chính là sử dụng thuốc bảo vệ thực vật.

Về phía người sản xuất, ông Nguyễn Anh Mai, HTX thanh long Thuận Quý (Lâm Đồng), cho biết một trong những khó khăn lớn nhất là các HTX, doanh nghiệp nhỏ thiếu kỹ năng tiếp cận thông tin về an toàn thực phẩm và sự khác biệt trong tiêu chuẩn giữa các nước. Chẳng hạn như EU yêu các đơn vị nhập khẩu phải có chứng nhận bền vững, còn Trung Quốc tập trung vào kiểm dịch.

Đòn bẩy từ cơ chế thị trường

Để tháo gỡ tận gốc vấn đề, các chuyên gia khẳng định điều quan trọng nhất là phải tuân thủ nghiêm ngặt quy trình sản xuất, từ nguồn nguyên liệu đến chế biến. Bài học từ châu Âu cho thấy chỉ dựa vào các quy định hành chính là chưa đủ, bằng chứng là giai đoạn 2011–2021, mức sử dụng thuốc trừ sâu chỉ giảm 6% so với mục tiêu 50% vào năm 2030. Chính vì vậy, các chuyên gia châu Âu đã đề xuất và triển khai các công cụ dựa vào thị trường. Đây là những giải pháp kinh tế tạo ra động lực trực tiếp, khuyến khích nông dân tự nguyện thay đổi để đạt được lợi ích tài chính.

Cụ thể, các quốc gia như Đan Mạch đã áp dụng một hệ thống thuế thuốc trừ sâu độc đáo dựa trên mức độ độc hại, giúp giảm đáng kể lượng thuốc sử dụng và thúc đẩy nông dân chuyển sang giải pháp sinh học. Trong khi đó, Pháp và Đức lại thử nghiệm mô hình "quỹ hoàn trả – phí sử dụng", nơi nông dân sẽ được hoàn lại một phần phí nếu họ chứng minh được việc giảm sử dụng hoặc chuyển sang canh tác hữu cơ. Đây là những tín hiệu tích cực cho thấy thị trường có thể trở thành một đòn bẩy mạnh mẽ để thay đổi hành vi sản xuất.

Đối với Việt Nam, câu chuyện về đáp ứng các quy định xuất khẩu không chỉ là một thách thức, mà còn là một cơ hội lớn. Nếu chủ động áp dụng quy trình giảm hóa chất, các doanh nghiệp và HTX sẽ dễ dàng đón đầu các tiêu chuẩn mới, nâng cao giá trị sản phẩm và xây dựng thương hiệu bền vững.

Và đã có những HTX làm được điều này nhờ đi theo con đường bền vững, không hóa chất độc hại. HTX Nam Yang là một ví dụ điển hình cho sự chuyển mình thành công bằng.

Với mặt hàng chính là cà phê và hồ tiêu, HTX nhận thấy rằng việc phụ thuộc vào thuốc trừ sâu hóa học sẽ làm mất lợi thế cạnh tranh về lâu dài. Ban lãnh đạo HTX đã quyết tâm canh tác bền vững và áp dụng các giải pháp sinh học. Nhờ đó, HTX đã có 120 ha cà phê và 80 ha tiêu được trồng hữu cơ hoàn toàn, trong đó hơn 30 ha đạt chứng nhận hữu cơ Mỹ và châu Âu. Toàn bộ quy trình sản xuất được tuân thủ nghiêm ngặt theo tiêu chuẩn quốc tế, giúp sản phẩm đáp ứng được các tiêu chuẩn khắt khe nhất. Thành công của HTX Nam Yang chứng minh rằng chất lượng không chỉ là một yêu cầu, mà còn là một khoản đầu tư sinh lời.

Từ thực tiễn sản xuất ở Việt Nam ông Lê Quý Hòa Bình, cho rằng muốn khuyến khích người dân bỏ hóa chất, tuân thủ quy định sản xuất hữu cơ quốc tế thì điều cần thiết là cơ quan quản lý, doanh nghiệp phải tìm cách phát triển thuốc bảo vệ thực vật, phân bón hữu cơ đạt tiêu chuẩn.

Hiện nay, có đến 90% phân bón, thuốc bảo vệ thực vật ở Việt Nam không đáp ứng được yêu cầu sản xuất nông nghiệp hữu cơ phục vụ xuất khẩu. Bởi có những loại phân bón, thuốc bảo vệ thực vật trên nhãn ghi là "hữu cơ" nhưng vẫn bổ sung các chất khoáng và NPK. Đây là điều "không được" trong sản xuất hữu cơ, đặc biệt là sản xuất hữu cơ theo các tiêu chuẩn quốc tế như Mỹ, Châu Âu...

Huyền Trang