Gỡ rào cản để 'tăng tốc' chuyển đổi năng lượng

Thúc đẩy phát triển năng lượng tái tạo sẽ góp phần đảm bảo an ninh năng lượng, phát triển kinh tế bền vững và bảo vệ môi trường. Ảnh minh họa: S.T

Yêu cầu cấp thiết cần chuyển đổi năng lượng

Chia sẻ tại Diễn đàn “Công nghệ năng lượng trong kỷ nguyên mới”, do Tạp chí Kinh tế Việt Nam mới tổ chức, TS. Tạ Đình Thi - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội - cho biết, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, cùng với những thách thức toàn cầu như ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, an ninh năng lượng và cạn kiệt, suy thoái tài nguyên, đòi hỏi một cuộc chuyển dịch năng lượng mạnh mẽ.

Theo Bộ Công Thương, nhu cầu điện năng của Việt Nam dự kiến tăng 8 - 10% mỗi năm trong thập kỷ tới. Trong khi đó, các nguồn năng lượng sơ cấp trong nước như thủy điện, than đá và dầu khí đang dần cạn kiệt, dẫn tới việc phải phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu, nhiên liệu nhập khẩu.

Bên cạnh đó, Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do biến đổi khí hậu gây ra, với thiệt hại kinh tế ước tính lên tới 3% GDP hàng năm, theo tính toán của các chuyên gia quốc tế.

Trước thực trạng này, TS. Tạ Đình Thi cho rằng, việc ứng dụng các công nghệ hiện đại, tiên tiến, cũng như chuyển đổi sang các nguồn năng lượng tái tạo, năng lượng mới không còn là lựa chọn, mà là con đường tất yếu để đảm bảo an ninh năng lượng, phát triển kinh tế bền vững và bảo vệ môi trường.

Cùng với đó, chuyển đổi năng lượng cũng là một trong những giải pháp quan trọng góp phần hiện thực hóa mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 mà Việt Nam đã cam kết với cộng đồng quốc tế.

Từ yêu cầu thực tiễn cùng với tác động của các cơ chế, chính sách nhằm thúc đẩy chuyển đổi năng lượng, trên thực tế, trong thời gian gần đây, Việt Nam cũng bước đầu đạt được những kết quả nhất định trong chuyển đổi năng lượng.

TS. Nguyễn Anh Tuấn - Hiệp hội Năng lượng Việt Nam cho biết, theo thống kê, đến năm 2024, Việt Nam đã đạt công suất lắp đặt điện mặt trời khoảng 16,5 GW, chiếm 25% tổng công suất phát điện cả nước. Trong đó, có hơn 103.000 dự án điện mặt trời mái nhà với tổng công suất trên 9.500 MW.

Về điện gió, công suất đã tăng mạnh từ gần như bằng 0 năm 2018 lên khoảng 6.000 MW vào năm 2023. Tiềm năng điện gió được đánh giá rất cao, với khoảng 221 GW trên bờ và tới 6.000 GW ngoài khơi...

Chia sẻ thêm về cơ hội và triển vọng phát triển năng lượng tái tạo, TS. Nguyễn Anh Tuấn cho biết, Việt Nam có những lợi thế đáng kể để phát triển năng lượng tái tạo như: tài nguyên thiên nhiên dồi dào, đặc biệt là nắng và gió; cam kết chính trị mạnh mẽ từ Chính phủ thông qua các văn bản như Quy hoạch điện VIII, Luật Điện lực 2024; nhu cầu tiêu thụ điện trong nước tăng nhanh, trung bình khoảng 10% mỗi năm; chi phí công nghệ, đặc biệt là tấm pin mặt trời và tua-bin gió, đang giảm nhanh chóng.

Bên cạnh đó, Việt Nam có vị trí địa lý thuận lợi cho hợp tác quốc tế và xuất khẩu điện gió ngoài khơi, hướng đến các thị trường như Campuchia, Singapore và Malaysia.

Ngoài ra, tầm nhìn dài hạn của Việt Nam là nâng tỷ lệ năng lượng tái tạo trong cơ cấu nguồn điện đạt 28 - 36% vào năm 2030 và 74 - 75% vào năm 2050; phát triển điện hạt nhân với tổng công suất 14 GW và hoàn thiện hạ tầng hydro đạt quy mô từ 10 - 20 triệu tấn mỗi năm. Đặc biệt, một mục tiêu rất quan trọng là đến năm 2030, đạt tỷ lệ 50% hộ dân sử dụng điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu.

Việt Nam có nhiều tiềm năng, lợi thế để phát triển các nguồn năng lượng gió, năng lượng mặt trời. Ảnh minh họa: S.T

Còn nhiều rào cản cần tháo gỡ...

Bên cạnh những tiềm năng, lợi thế và những kết quả đạt được bước đầu trong chuyển dịch năng lượng, các chuyên gia cũng cho rằng việc phát triển các nguồn năng lượng sạch, năng lượng tái tạo của Việt Nam cũng còn gặp nhiều khó khăn, thách thức.

Chỉ ra rào cản về hạ tầng lưới điện và lưu trữ năng lượng, TS. Nguyễn Anh Tuấn cho rằng hệ thống truyền tải điện của Việt Nam hiện nay, dù hiện đại so với trình độ phát triển, vẫn chưa theo kịp tốc độ tăng trưởng của điện tái tạo. Đơn cử, năm 2020, sản lượng điện mặt trời đã bị cắt giảm lên tới 364 GWh, chiếm từ 15% - 20% sản lượng của các nhà máy điện mặt trời, do hạ tầng lưới điện chưa đáp ứng. Mặc dù hiện trạng này đã dần được cải thiện, song việc đầu tư vào lưới điện thông minh và hiện đại hóa hạ tầng vẫn là một yêu cầu cấp thiết.

Về lưu trữ năng lượng, trở ngại là chưa có khung pháp lý rõ ràng cho các hệ thống lưu trữ năng lượng, liệu nên coi đó là một nguồn phát điện độc lập hay chỉ là hệ thống chuyển hóa, lưu trữ và hoàn trả năng lượng. Nếu đầu tư vào lưu trữ năng lượng, giá thành đầu tư cao và tổn thất có thể lên tới 30 – 40%, do đó cần thiết lập cơ chế giá mua – bán rõ ràng, hiệu quả.

Đặc biệt, về nguồn lực tài chính, theo ông Tuấn, Việt Nam hiện dành khoảng 0,4% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) cho nghiên cứu và phát triển (R&D) năng lượng mới và năng lượng tái tạo, thấp hơn đáng kể so với các nước trong khu vực. Mục tiêu là nâng tỷ lệ này lên 2% vào năm 2030. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là liệu mức tăng này đã đủ để đáp ứng các yêu cầu phát triển bền vững hay chưa, khi mà các nước đang phát triển khác đang chi tiêu nhiều hơn cho lĩnh vực này?

Mặt khác, ông Tuấn nhấn mạnh, nhu cầu đầu tư cho phát triển năng lượng tái tạo tại Việt Nam là vô cùng lớn. Nếu chỉ dựa vào nguồn lực từ ngân sách nhà nước thì rất khó để đạt được các mục tiêu đã đặt ra. Do đó, Việt Nam cần tích cực huy động nguồn vốn từ khu vực tư nhân và các đối tác quốc tế. Tuy nhiên, sự thiếu ổn định trong cơ chế giá điện, ví dụ như việc điều chỉnh giá hồi tố các dự án điện tái tạo, đang làm suy giảm niềm tin của các nhà đầu tư. Bên cạnh đó, tình trạng cắt giảm công suất điện tái tạo cũng là một vấn đề cần được điều chỉnh bằng các tiêu chí cụ thể trong tương lai.

Chỉ ra thêm thách thức, ông Phan Xuân Dũng - Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) - cho rằng, trình độ khoa học công nghệ trong nước, đặc biệt là khả năng nội địa hóa thiết bị cho ngành năng lượng tái tạo vẫn còn hạn chế. Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào công nghệ và chuyên gia nước ngoài, điều này không chỉ làm gia tăng chi phí đầu tư mà còn tiềm ẩn những rủi ro về an ninh công nghệ cũng như sự phát triển bền vững an ninh năng lượng của đất nước.

Đồng thời, khung khổ pháp lý và các cơ chế, chính sách để khuyến khích đầu tư vào năng lượng sạch, năng lượng tái tạo vẫn cần tiếp tục nhanh chóng được hoàn thiện để tạo ra một môi trường đầu tư minh bạch, ổn định và hấp dẫn cho các nhà đầu tư...

Trước thực tế trên, đưa khuyến nghị để thúc đẩy chuyển đổi năng lượng, đẩy mạnh phát triển các nguồn năng lượng tái tạo trong thời gian tới, các chuyên gia cho rằng, trước hết, Nhà nước cần hoàn thiện chính sách và cơ chế giá điện ổn định. Cơ chế giá là yếu tố then chốt thúc đẩy hay kìm hãm phát triển năng lượng tái tạo. Kinh nghiệm vừa qua cho thấy sự thay đổi đột ngột về giá gây tác động tiêu cực đến thị trường. Do đó, cần đảm bảo cơ chế giá điện ổn định để các nhà đầu tư yên tâm tham gia đầu tư vào thị trường.

Song song với đó, cần chú trọng đầu tư vào hạ tầng truyền tải và lưu trữ năng lượng. Theo đó, cần ưu tiên nâng cấp lưới điện, khuyến khích phát triển hệ thống lưu trữ năng lượng quy mô lớn và cải thiện năng lực dự báo về sản lượng năng lượng tái tạo.

Mặt khác, cần thúc đẩy nghiên cứu, phát triển công nghệ và chuỗi cung ứng trong nước, khuyến khích sự phối hợp giữa các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp, trong đó tập trung vào các công nghệ then chốt.

Đặc biệt, để đảm bảo nhu cầu tài chính cho phát triển năng lượng tái tạo, cần tận dụng vốn từ cơ chế Quan hệ đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) vào phát triển năng lượng tái tạo. Đồng thời, đẩy mạnh thu hút tư nhân qua cơ chế DPPA (hình thức mua bán điện trực tiếp giữa đơn vị phát điện và khách hàng, không thông qua đơn vị trung gian như Tập đoàn Điện lực Việt Nam) và các mô hình đối tác công - tư (PPP) vào phát triển năng lượng tái tạo./.

TUẤN MINH