Giữ 'hồn' lanh sống mãi với văn hóa Mông

Công đoạn dệt sợi lanh để làm ra tấm vải lanh thô. Ảnh: Hoàng Chính

Từ nương lanh đến cội nguồn dân tộc Mông

Dân tộc Mông là một trong những dân tộc thiểu số đang sinh sống chủ yếu ở vùng cao nguyên đá Đồng Văn và các xã phía Tây tỉnh Tuyên Quang; được chia thành các nhóm gồm: Mông Trắng, Mông Hoa, Mông Đỏ, Mông Đen. Từ xa xưa, dân tộc Mông luôn dành những vạt đất trên núi màu mỡ để trồng cây lanh; bởi với họ, bao đời nay, cây lanh không chỉ là cây trồng, mà là dấu hiệu nhận diện một cộng đồng, nơi sợi lanh trở thành “đường chỉ đỏ” nối liền quá khứ, hiện tại và tương lai của người Mông trên miền đá xám. Với người Mông, cây lanh thiêng như cội nguồn; trẻ sinh ra được bọc trong vải lanh, người già về với tổ tiên cũng mang theo tấm áo lanh. Cả cuộc đời người Mông được “ghi lại” bằng những đoạn lanh được thu hái, xe sợi, dệt vải qua bàn tay khéo léo của người phụ nữ.

Con gái Mông khi đến tuổi trưởng thành được gia đình cho đất riêng để trồng lanh và trước khi lấy chồng, họ phải biết dệt vải lanh. Điều này thể hiện sự khéo léo, chăm chỉ và là một tiêu chí đánh giá tài năng, phẩm hạnh của người phụ nữ Mông. Để làm ra một sản phẩm váy, khăn... truyền thống từ vải lanh sẽ phải trải qua nhiều bước cơ bản đến cầu kỳ như: Thu hoạch cây lanh sau 2 tháng trồng (nếu thu hoạch sớm, sợi lanh sẽ dai; nếu thu hoạch muộn, việc tách bóc vỏ sẽ khó); bóc tách vỏ lanh và cho vào cối giã đến khi xoăn lại; nối sợi lanh bằng cách cuộn sợi trực tiếp vào tay hoặc qua que gỗ, ngọn nối ngọn, gốc nối gốc đảm bảo các đoạn nối đều nhau về bề rộng; ngâm sợi lanh với nước lạnh 20 phút và đưa lên khung xe sợi... Để sợi lanh được trắng, đồng bào Mông dùng tro cây trai để tẩy và đưa sợi lanh đã trắng luộc sợi với nước sôi hòa sáp ong tạo độ bóng.

Một tấm vải lanh đẹp phải có sợi đều, trắng, mịn, khi mặc tạo cảm giác mềm mại và thoáng mát. Người Mông dùng khung cửi đai lưng để dệt; dùng sáp ong đun nóng để vẽ họa tiết truyền thống trên nền vải; vẽ xong sẽ được nhuộm chàm, phần sáp ong không thấm màu sẽ để lại hình hoa văn sinh động trên vải. Những cao niên người dân tộc Mông ở xã Đồng Văn chia sẻ, mỗi công đoạn tạo ra tấm vải lanh cần sự kỳ công, tỉ mỉ, nhất là công đoạn vẽ sáp ong trên vải. Ở công đoạn này, dùng than đặt cạnh bát sáp ong cho nóng chảy, lấy bút có ngòi làm từ 3 miếng đồng mỏng ghép lại dùng chấm sáp ong vẽ lên bề mặt mảnh vải. Hoa văn sáp ong có 3 màu là trắng, chàm nhạt và chàm đậm. Hoa văn truyền thống của đồng bào Mông có đường song song, hình vuông, hình quả trám.

Không chỉ là vật liệu may mặc, lanh trở thành biểu tượng văn hóa trong lễ hội Gầu Tào, lễ cưới, lễ trưởng thành. Họa tiết in sáp ong độc đáo mang triết lý nhân sinh của người Mông như: Núi rừng, mặt trời, dòng suối, vòng đời.

Khi vải lanh khẳng định thương hiệu văn hóa, du lịch

Hợp tác xã dệt lanh Hợp Tiến, xã Lùng Tám là điển hình về sự tái sinh của cây lanh. Mỗi năm, hợp tác xã đã tạo sinh kế cho hàng trăm phụ nữ Mông ở địa phương và trở thành điểm đến du lịch thu hút hàng nghìn lượt khách trong nước và quốc tế. Những sản phẩm lanh từ tấm áo, khăn quàng đến túi xách, đồ trang trí được làm từ lanh tự nhiên của hợp tác xã đã bước ra thị trường nước ngoài.

Giờ đây, nghề lanh của đồng bào Mông ở Lùng Tám không còn là “nghề cũ của người già” mà trở thành tài sản văn hóa sống. Chia sẻ về điều này, bà Vàng Thị Mai, Giám đốc Hợp tác xã dệt lanh Hợp Tiến cho biết: “Hợp tác xã hiện có 120 thành viên đều là người Mông có tay nghề thêu, dệt vải lanh với nhiều kinh nghiệm. Các sản phẩm từ nguyên liệu vải lanh rất tốt cho sức khỏe vì sự thông thoáng, khả năng hút ẩm cao, không bị mốc. Ngoài các sản phẩm dệt nổi tiếng đã đạt sản phẩm OCOP của tỉnh, hợp tác xã còn sở hữu kỹ thuật nhuộm chàm rất tốt”.

Còn với Hợp tác xã dệt vải lanh thổ cẩm Lanh Trắng Đồng Văn, xã Đồng Văn được thành lập năm 2017 với 20 thành viên để sản xuất vải lanh tự nhiên. Ngoài ra, còn liên kết 105 người dân tộc Mông để chuyên sản xuất các sản phẩm thêu, dệt, nhuộm vải lanh truyền thống. Bà Sùng Thị Sy, đại diện Hợp tác xã dệt vải lanh thổ cẩm Lanh Trắng Đồng Văn trao đổi: “Về quy mô, hợp tác xã có 3 cơ sở sản xuất, giới thiệu sản phẩm và nhuộm vải. Đến nay, hợp tác xã có gần 60 sản phẩm khác nhau làm từ vải lanh như: Vải lanh thô, sản phẩm tranh treo tường, túi, ví... 70% sản phẩm vải lanh thô của hợp tác xã xuất khẩu sang Lào, 15% sang Thái Lan, 15% tiêu thụ trong nước và thị trường châu Âu. Đối với các sản phẩm may thành phẩm chủ yếu xuất khẩu sang các nước Pháp, Mỹ, Đức, Nhật, chiếm 60% và thị trường trong nước chiếm 40%”.

Trong sự phát triển mạnh mẽ của du lịch Tuyên Quang, lanh đang được xem như một thương hiệu văn hóa, du lịch có khả năng cạnh tranh và định vị vùng miền. Đó không chỉ là sản phẩm, mà còn là câu chuyện, là trải nghiệm, là bản sắc của cộng đồng dân tộc Mông. Anh David, du khách đến từ Australia cho hay: “Đến với cao nguyên đá Đồng Văn, tôi được tham quan cảnh quan tuyệt đẹp và trải nghiệm văn hóa bản địa của đồng bào. Chúng tôi tập kéo sợi lanh, học xe lanh cùng phụ nữ Mông; trực tiếp nhuộm chàm bằng nguyên liệu truyền thống; tự tay in sáp ong để tạo họa tiết thổ cẩm...”.

Ngoài ra, để lanh, sản phẩm từ vải lanh được phát triển bền vững, hiện, chính quyền các địa phương trong tỉnh nỗ lực hướng dẫn người dân đưa lanh, sản phẩm lanh vào Chương trình OCOP, mở rộng vùng trồng nguyên liệu, hỗ trợ đào tạo kỹ thuật, đồng thời giữ nguyên quy trình sản xuất truyền thống để đảm bảo tính bản sắc. Nhờ đó, lanh không chỉ giữ được linh hồn văn hóa, mà còn tạo ra giá trị kinh tế bền vững cho đồng bào.

Cây lanh đã vượt qua nương đá để vươn mình phát triển. Mỗi tấm vải lanh trở thành một “sứ giả văn hóa” gửi đi thông điệp của cao nguyên đá đến du khách. Cũng từ đó, lanh trở thành cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa bản làng với thế giới. Giữa bao đổi thay, cây lanh nhắc nhớ về cội nguồn, gìn giữ hồn cốt của cộng đồng dân tộc Mông.

Hoàng Chính