Giữ hồn gốm Quyết Thành giữa thăng trầm lịch sử

Dấu ấn của lịch sử

Nằm bên bờ sông Đáy, cách trung tâm tỉnh Ninh Bình khoảng 35 km, làng Quyết Thành thuộc phường Kim Bảng, xưa có tên là Quế Quyển. Theo các bậc cao niên trong làng, nghề gốm truyền thống ở đây có từ 500-600 năm trước, khi một vị tổ nghề từ nơi khác đến làng lập nghiệp rồi truyền dạy kỹ thuật làm gốm cho người dân, giúp Quyết Thành trở nên nức tiếng với thương hiệu gốm như hôm nay.

Làng nghề gốm Quyết Thành đang dần mai một trước thời cuộc. Ảnh: Đình Minh

Năm 1990, cả làng nghề chỉ còn vài chục hộ làm gốm, phải tự xoay xở trong tình cảnh thiếu vốn và thị trường bị thu hẹp. Sau 35 năm, đến nay, số hộ làm gốm trong làng tiếp tục giảm, chỉ còn 5 cơ sở duy trì hoạt động, đó là xưởng Phú Thỏa, Liên Kiểm, Hoàn Sự, Gia Long, Mậu Lý, với khoảng 40 lao động thường xuyên.

Là một trong số ít người ở địa phương còn gắn bó với nghề, bà Chu Thị Toàn, 52 tuổi, trú tổ 7, phường Kim Bảng cho biết: Năm 17 tuổi, bà bắt đầu đi làm gốm, đến nay, đã ngót được 35 năm. “Từ nguồn đất sét địa phương, người nghệ nhân sẽ xử lý thủ công, sau đó tạo hình trên bàn xoay rồi phơi, chạm khắc, tráng men. Trước khi nung, sản phẩm gốm được quét một lớp đất đỏ mịn lên bề mặt, khi ra lò sẽ cho màu đỏ tươi bền chắc”, bà Toàn nói.

Theo bà Toàn, sản phẩm gốm Quyết Thành nổi bật nhờ men son đỏ bền vững, đường khắc chạm tinh vi, cùng chất đất sét dẻo dai, dễ tạo hình. Sản phẩm từng hiện diện trong đời sống hàng ngày của người Việt, từ chum ngâm rượu, vại đựng mắm, ấm chén men son đến những linh vật, lọ hoa, bình rượu truyền thống. Đặc biệt, ưu điểm nổi trội của gốm Quyết Thành là khả năng giữ hương trà, khử aldehyt và methanol trong rượu, giúp rượu ngon và không gây đau bụng.

Những người giữ lửa hôm nay

Là ông chủ trẻ nhất còn bám nghề, anh Lại Tuấn Sơn, 35 tuổi, chủ xưởng gốm Liên Kiểm hiện đang quản lý nhà xưởng rộng hơn 2.000m2 với 6 lao động thường xuyên, thu nhập trung bình 6 triệu đồng/người/tháng. Anh Sơn cho biết, sản phẩm chủ yếu của xưởng là chum, vò, tiểu sành, ấm chén, lọ hoa. Mỗi tháng, xưởng xuất trên 100 sản phẩm, chủ yếu đưa đi các tỉnh phía Bắc...

Về những khó khăn của làng nghề, theo anh Sơn, gốm Quyết Thành có một ưu điểm nổi bật đặc trưng, nhưng chính nó cũng là hạn chế dẫn đến việc tiêu thụ kém, đó là sản phẩm rất bền, ít hư hỏng, khó vỡ nên nhu cầu mua mới gần như rất ít. Trong khi đó, sản phẩm nhựa, inox, gốm công nghiệp lại khá rẻ và có nhiều mẫu mã mới, tiện lợi với người sử dụng nên rất khó để cạnh tranh.

“Đối với các sản phẩm gốm, hiện nay, chỉ có một bộ phận người tiêu dùng hoài niệm, sưu tầm hoặc tìm kiếm giá trị văn hóa mới tìm đến để mua, chứ nhu cầu sử dụng trong đời sống thật sự không cao. Với xưởng gốm Liên Kiểm, giờ chỉ mong có đủ đơn hàng để trả lương cho nhân công và các chi phí khác”, anh Sơn nói.

Cùng chung quan điểm giống anh Sơn, ông Nguyễn Phúc Hoàn, 62 tuổi, chủ xưởng gốm Hoàn Sự cho biết: Ngoài việc thiếu đầu ra và khó cạnh tranh với các sản phẩm cùng chủng loại, các lò nung ở làng gốm còn gây ô nhiễm môi trường, khiến người dân phản ánh. "Đầu năm nay, xưởng của tôi mới bị xử phạt hàng chục triệu đồng đối với các lỗi về môi trường. Để khắc phục, tôi cũng tính chuyển sang lò ga hoặc lò điện, nhưng chi phí hoạt động quá cao, và chất lượng sản phẩm lại không bằng lò củi”, ông Hoàn bày tỏ.

Theo ông Hoàn, nếu không thể giải quyết được những khó khăn, nhà xưởng rộng 3.000m2 với 7 lao động của ông có thể sẽ phải tạm ngừng làm việc để chuyển hướng kinh doanh. “Dù rất tâm huyết với nghề truyền thống, với cuộc sống của người lao động nhưng khó khăn thực tại là quá nhiều. Nếu chính quyền không vào cuộc hỗ trợ, sẽ rất khó để các hộ còn làm gốm ở Quyết Thành có thể trụ lại được”, ông Hoàn bộc bạch.

Được biết, vào năm 2004, làng Quyết Thành đã được UBND tỉnh Hà Nam cũ công nhận là làng nghề truyền thống. Đến năm 2010, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hà Nam trao chứng nhận thương hiệu cho sản phẩm “gốm son mỹ nghệ Quyết Thành”. Nhờ có những cú hích trên, các chủ xưởng gốm ở làng nghề đã mở ra nhiều hướng đi mới, trong đó, chú trọng nhiều hơn đến việc quảng bá thương hiệu, sản phẩm trên nền tảng số và sàn thương mại điện tử. Tuy nhiên, đến nay, hiệu quả đạt được vẫn chưa cao.

Trao đổi với PV Báo Đại đoàn kết, ông Phạm Đại Vương - Chủ tịch UBND phường Kim Bảng cho biết, việc bảo tồn và phát triển nghề gốm Quyết Thành đang được đặt ra, tìm giải pháp để làng nghề có hướng phát triển bền vững, giúp người dân sống được với nghề, đồng thời bảo tồn được giá trị của làng nghề hơn 500 năm tuổi.

Đình Minh