Giữ hồn dân tộc qua trang phục truyền thống

Nghệ nhân dân tộc Khơ Mú giới thiệu về trang phục truyền thống.

Tỉ mỉ, sáng tạo từng mũi chỉ

Ở Điện Biên, người Khơ Mú cư trú tại nhiều địa bàn, tập trung ở các xã: Tủa Chùa, Quài Tở, Mường Mùn, Mường Chà, Mường Pồn, Phình Giàng, Mường Nhà… Từ xưa, người Khơ Mú không tự dệt vải mà sử dụng vải do các dân tộc khác dệt để may trang phục cho gia đình. Quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa khiến trang phục của người Khơ Mú có nét tương đồng với người Thái, người Lào, song vẫn giữ được bản sắc riêng qua kỹ thuật thủ công tinh xảo như đo, cắt, khâu, ghép, can vải màu và thêu hoa văn.

Nghệ nhân Lò Thị Dậu, bản Huổi Lốt, xã Mường Mùn chia sẻ: Kỹ thuật may mặc của người Khơ Mú được truyền lại qua kinh nghiệm. Lúc đầu, người Khơ Mú dùng mẫu quần áo hoặc ướm vải trực tiếp lên người để cắt; khi thành thạo có thể tự đo, cắt may mà không cần mẫu.

Để hoàn thành trang phục, phụ nữ Khơ Mú phải tỉ mỉ khâu tay theo kỹ thuật truyền thống khéo léo qua từng đường khâu, mũi chỉ, lựa chọn cách khâu phù hợp, như: Khâu vắt tạo độ mềm mại, linh hoạt; khâu đột tăng sự chắc chắn, bền vững. Vật liệu đơn giản chỉ gồm vải, kim, chỉ nhưng nhờ sự tinh tế trong xử lý đã tạo nên bộ trang phục giàu tính nghệ thuật, đậm bản sắc. Nổi bật trong kỹ thuật may của người Khơ Mú là chắp, ghép, can vải màu sặc sỡ để tạo hoa văn sinh động như quả trám, con công, hoa lá… nổi bật trên nền vải chàm. Kỹ thuật thêu đặc trưng với hoa văn gắn liền núi rừng, cây cỏ, phản ánh tín ngưỡng, phong tục và được truyền dạy từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Trang phục truyền thống của phụ nữ Khơ Mú mang vẻ đẹp mộc mạc mà tinh tế, trong đó chiếc váy dài là điểm nhấn. Váy làm từ vải bông nhuộm chàm, sắc xanh đen giản dị nhưng sang trọng, gắn liền đời sống lao động và tâm hồn người phụ nữ. Phần chân váy thêu thủ công hoa văn nhiều màu, vừa tạo vẻ hài hòa vừa gửi gắm ước vọng về cuộc sống no đủ, mùa màng tươi tốt.

Để tôn lên vẻ đẹp hình thể, phụ nữ Khơ Mú thắt thêm chiếc dây lưng vải nhuộm xanh, dài khoảng 2 - 2,5m, rộng 15cm. Thắt lưng đơn giản, phần thân trơn nhưng hai đầu trang trí sợi chỉ, len màu rực rỡ. Sự kết hợp ấy vừa làm bộ váy mềm mại, quyến rũ, vừa giữ trang phục gọn gàng, đồng thời tôn vinh nét thanh thoát và sự khéo léo của phụ nữ Khơ Mú. Trong trang phục truyền thống của phụ nữ Khơ Mú, khăn đội đầu (hưng pông chưm cưn) giữ vai trò quan trọng, vừa làm đẹp vừa mang ý nghĩa văn hóa. Khăn được dệt từ vải bông, dài khoảng 150cm, rộng 30 - 40cm, thêu thủ công tinh xảo bởi đôi tay khéo léo của người phụ nữ.

Hiện nay, trong lao động, sản xuất, người Khơ Mú thường mặc trang phục hiện đại cho thuận tiện. Tuy vậy, ở Điện Biên, từ già đến trẻ, nam hay nữ người Khơ Mú vẫn luôn giữ bên mình ít nhất một bộ trang phục truyền thống để mặc trong dịp quan trọng.

Chị Lò Thị Khiên, bản Huổi Lốt, xã Mường Mùn cho biết: “Trang phục chủ yếu được sử dụng trong các dịp lễ, tết hay sự kiện quan trọng của bản, gia đình. Mỗi lần khoác lên mình bộ váy áo truyền thống, phụ nữ Khơ Mú không chỉ thấy tự tin, duyên dáng hơn mà còn cảm nhận niềm tự hào về bản sắc văn hóa của dân tộc mình”.

Nỗ lực bảo tồn

Hiện nay, việc làm trang phục truyền thống của người Khơ Mú dần mai một, chỉ một số ít người cao tuổi nhớ quy trình chế tác trang phục cho cả nam và nữ. Hiện chỉ vài hộ giữ được trang phục truyền thống về kiểu dáng, hoa văn, nhưng chất liệu đã thay đổi, chủ yếu dùng vải công nghiệp bán sẵn. Nhiều họa tiết thêu, ghép thủ công bị lược bỏ, thay thế bằng hoa văn dệt sẵn, không đúng với nét truyền thống xưa.

Để gìn giữ và phát huy giá trị trang phục truyền thống dân tộc Khơ Mú, Bảo tàng tỉnh đã phối hợp với UBND xã Mường Mùn, các nghệ nhân, mở lớp truyền dạy nghề cho học viên từ 15 - 50 tuổi, những người có khả năng thực hành và tiếp tục truyền lại cho cộng đồng. Dưới sự hướng dẫn trực tiếp của các nghệ nhân am hiểu về trang phục Khơ Mú, học viên được học và thực hành toàn bộ quy trình làm một bộ trang phục truyền thống. Đây không chỉ là quá trình rèn kỹ năng mà còn giúp thế hệ trẻ hiểu, trân trọng và gìn giữ bản sắc văn hóa của dân tộc mình.

Trong quá trình học tập và thực hành, học viên đã hoàn thành 15 bộ quần áo với 54 sản phẩm. Kết quả nghiệm thu cho thấy các sản phẩm đều đạt yêu cầu về số lượng, hình dáng và chi tiết. Sau nghiệm thu, Bảo tàng tỉnh bàn giao cho UBND xã Mường Mùn một bộ gồm 18 sản phẩm trang phục dân tộc Khơ Mú (áo, váy, khăn đội đầu, thắt lưng cho nữ; áo, quần, thắt lưng cho nam; trang phục trẻ em; áo, quần và khăn đội đầu của thầy cúng) để lưu giữ và phát huy giá trị. Hai bộ còn lại, gồm 36 sản phẩm, được Bảo tàng tỉnh lưu giữ phục vụ công tác nghiên cứu và bảo tồn.

Bên cạnh công tác tổ chức lớp học, đơn vị chú trọng tuyên truyền, vận động nghệ nhân và học viên phát huy vai trò nòng cốt bảo tồn, truyền dạy cho thế hệ trẻ nắm vững quy trình, kỹ thuật làm trang phục truyền thống của dân tộc Khơ Mú. Qua đó góp phần duy trì, phát huy giá trị văn hóa đặc trưng, nâng cao ý thức trách nhiệm của cộng đồng trong việc gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc.

Chị Lò Thị Mai, bản Huổi Lốt, xã Mường Mùn - một trong những học viên tham gia lớp học nghề chia sẻ: “Đây là lần đầu tiên tôi được học đầy đủ các công đoạn để hoàn thiện một bộ trang phục truyền thống, từ đo cắt, khâu, chắp ghép đến thêu hoa văn. Ban đầu còn bỡ ngỡ, nhưng nhờ sự hướng dẫn tận tình của các nghệ nhân, tôi đã nắm được kỹ thuật cơ bản và có thể tự tay làm ra sản phẩm. Tôi rất tự hào khi góp phần gìn giữ và lan tỏa bản sắc văn hóa dân tộc Khơ Mú, đồng thời mong muốn truyền dạy lại cho con cháu sau này”.

Nỗ lực gìn giữ và truyền dạy nghề làm trang phục truyền thống không chỉ giúp đồng bào Khơ Mú bảo tồn bản sắc văn hóa độc đáo, mà còn khơi dậy niềm tự hào, ý thức trách nhiệm của mỗi người trong cộng đồng. Mỗi đường kim, mũi chỉ mang ý nghĩa kết nối quá khứ với hiện tại, đồng thời gửi gắm khát vọng về một tương lai bản sắc Khơ Mú tiếp tục được trân trọng, lan tỏa và tỏa sáng giữa dòng chảy văn hóa đa dạng của các dân tộc Điện Biên.

Sầm Phúc