Giữ bản sắc trong cuộc đua thử nghiệm

Đó là khẳng định của tiến sĩ, nhà viết kịch Nguyễn Đăng Chương - Phó Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng Giám khảo Liên hoan Quốc tế Sân khấu Thử nghiệm lần thứ VI - 2025.

Phóng viên: Liên hoan vừa khép lại với 27 tác phẩm từ 8 đoàn quốc tế và 19 đơn vị nghệ thuật trong nước, theo ông, đâu là những thành tựu nổi bật nhất của liên hoan thử nghiệm lần này?

- TS NGUYỄN ĐĂNG CHƯƠNG: Đầu tiên là số lượng tác phẩm và loại hình tham gia đông đảo nhất từ trước đến nay, với 10 thể loại sân khấu cùng hiện diện. Điều này tạo nên một bức tranh đa sắc, phản chiếu khát vọng sáng tạo mạnh mẽ của nghệ sĩ. Các kịch bản thử nghiệm năm nay cũng có nhiều hướng mở: kể chuyện bằng cấu trúc phi truyền thống, đan xen thời gian, không gian kỳ ảo, hòa trộn giữa hiện thực và giấc mơ, giữa con người và linh giới… Sự "phá cách" này giúp khán giả bước vào trạng thái cảm xúc mới lạ, buộc họ suy nghĩ về những câu hỏi của tác phẩm.

Tiến sĩ, Nhà viết kịch Nguyễn Đăng Chương. (Ảnh: THANH HIỆP)

Ở phương diện dàn dựng, nhiều đạo diễn đã rời bỏ lối tả thực, khai thác triệt để không gian ước lệ phương Đông, thu hẹp hoặc mở rộng sân khấu để diễn tả bi kịch, nghịch cảnh, hoặc biến sân khấu thành vũ trụ. Họ cũng mạnh dạn kết hợp các loại hình truyền thống - hiện đại: rối nước - rối cạn - con người; xiếc - kịch nói; cải lương - chèo - tuồng…

Tôi đánh giá rất cao nghệ thuật biểu diễn. Có những diễn viên diễn đạt đến mức khiến khán giả "tưởng như họ được lập trình từ trí tuệ nhân tạo nhưng vận hành bằng trái tim con người". Sự khổ luyện ấy trở thành điểm sáng thật sự của liên hoan.

Vậy theo ông, đâu là những giới hạn của sân khấu thử nghiệm Việt Nam thể hiện qua liên hoan?

- Việt Nam có tới 6 loại hình sân khấu truyền thống với ngôn ngữ và bản sắc riêng được tích tụ qua hàng trăm năm. Đây là "lâu đài vĩnh cửu" không ai được phép phá bỏ. Một số nghệ sĩ tiếp thu thử nghiệm quốc tế nhưng khi vận dụng đã vô tình phá vỡ giá trị truyền thống, dẫn đến nguy cơ "xóa nhòa văn hóa", điều này vô cùng nguy hiểm.

Ngoài ra, nhiều kịch bản thử nghiệm còn bế tắc, loay hoay trong thủ pháp, chạy theo cái lạ, cái dị thường. Có vở khiến khán giả ức chế, bối rối, thậm chí khó chịu vì ngôn ngữ phản cảm hoặc hành động thiếu thẩm mỹ. Một số tác phẩm không hoàn thành chức năng nhận thức - giáo dục - thẩm mỹ của sân khấu, mải mê hình thức mà quên mất mục tiêu hướng đến chân thiện mỹ. Nói thật, nếu khán giả rời sân khấu với cảm giác mệt mỏi, không hiểu hoặc không chấp nhận được thông điệp, đó là thất bại của thử nghiệm.

Vở “Nguyệt hạ” - tác giả Lê Duy Hạnh - Sân khấu Hồng Vân đoạt HCV. (Ảnh: SÂN KHẤU HỒNG VÂN)

Ông từng nhiều lần nhấn mạnh phải tôn trọng bản sắc. Vậy đâu là ranh giới giữa thử nghiệm và phá vỡ truyền thống?

- Chúng ta không bảo thủ, không khép cửa với cái mới. Nhưng thử nghiệm không có nghĩa là phủ định tinh hoa của quá khứ. Cái mới chỉ có giá trị khi nó làm giàu bản sắc văn hóa Việt Nam, chứ không phải xóa bỏ. Ở liên hoan lần này, cũng có đạo diễn pha trộn quá nhiều yếu tố dẫn đến nguy cơ "râu ông nọ cắm cằm bà kia". May mắn là không có trường hợp phá hỏng giá trị cốt lõi, nhưng ranh giới ấy rất mỏng. Nghệ sĩ phải hết sức tỉnh táo.

Theo ông, điều gì cần thiết nhất để sân khấu Việt thử nghiệm hình thức dàn dựng mới mẻ, đủ sức vươn lên trong tương lai?

- Cần một đội ngũ sáng tạo mạnh mẽ, được đào tạo bài bản, có nền tảng lý luận và bản lĩnh văn hóa. Đồng thời, chúng ta phải xây dựng được môi trường sáng tạo lành mạnh, nơi nghệ sĩ được khuyến khích thử nghiệm nhưng phải hiểu rõ giới hạn của bản sắc. Thử nghiệm không phải là cuộc chạy đua hình thức, mà là quá trình tư duy lâu dài để hướng đến các giá trị chân - thiện - mỹ, để nghệ thuật góp phần thanh lọc tâm hồn con người.

Ông gửi gắm điều gì đến nghệ sĩ sau liên hoan này?

- Tôi mong nghệ sĩ nhìn nhận thành công lẫn thất bại đều là báu vật. Hãy nuôi dưỡng ngọn lửa khát vọng sáng tạo, dũng cảm đi tiếp trên con đường đầy chông gai phía trước - nhưng không bao giờ đánh đổi bản sắc văn hóa dân tộc. Liên hoan năm nay mở ra một góc nhìn toàn diện: thử nghiệm là xu thế tất yếu, nhưng chỉ có ý nghĩa khi nó bền vững trên nền tảng văn hóa và hướng đến con người.

Ông có đặt niềm tin vào sự vận dụng những thủ pháp dàn dựng thử nghiệm để áp dụng cho việc thúc đẩy công nghiệp văn hóa ở lĩnh vực biểu diễn nghệ thuật?

- Thủ pháp dàn dựng thử nghiệm, nếu hiểu đúng bản chất, không phải là trò phô diễn kỹ thuật hay tìm kiếm cái lạ thuần túy. Nó là một phương thức tư duy nghệ thuật mới, giúp nghệ sĩ tiếp cận câu chuyện từ nhiều lớp ý niệm, kích hoạt trải nghiệm cảm xúc của khán giả theo cách mà sân khấu truyền thống khó đạt tới. Chính điều đó mở ra những mô hình sản xuất - tiêu thụ sản phẩm văn hóa mới, rất gần với tinh thần của công nghiệp văn hóa.

Khi những tìm tòi thử nghiệm được triển khai một cách bài bản, có chiến lược, chúng có thể tạo ra những sản phẩm biểu diễn độc đáo, có khả năng cạnh tranh và xuất khẩu. Nhưng thử nghiệm chỉ thực sự có giá trị khi không chạy theo hình thức lạ, mà tìm thấy sự tương hợp giữa bản sắc và ngôn ngữ mới. Tất cả phải được đặt trong chiến lược của nhà hát, của địa phương và gắn với nhu cầu thị trường.

THANH HIỆP thực hiện