Gìn giữ nghề làm tranh dân gian Đông Hồ

Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh đã có hơn 50 năm gắn bó với nghề làm tranh dân gian Đông Hồ.

Đây là cơ hội quảng bá cho Bắc Ninh, nhưng đi kèm theo đó là không ít trăn trở, băn khoăn làm thế nào để di sản quý của dân tộc sẽ thoát khỏi tình trạng cần được bảo vệ khẩn cấp, hướng tới sự bảo tồn, phát huy giá trị bền vững.

Vinh danh dòng tranh quý, độc đáo

Lượng khách đến với làng nghề tranh dân gian Đông Hồ những ngày này đông hơn thường lệ. Niềm vui khi làng nghề được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp lan tỏa từ phiên chợ quê đầu làng nhóm họp buổi sáng len lỏi tới từng con ngõ nhỏ.

Háo hức tham quan không gian Trung tâm Bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ của nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế, chị Nguyễn Thanh Hương ở phường Từ Sơn (Bắc Ninh) chia sẻ: “Là người con của Bắc Ninh, khi nghe tin UNESCO ghi danh nghề làm tranh dân gian Đông Hồ là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp tôi thấy rất tự hào và thu xếp ghé thăm làng tranh sớm nhất. Đến đây, tôi không chỉ được trở về ký ức tuổi thơ khi gặp những bức tranh thân quen thuở nhỏ như Đám cưới chuột, cặp tranh Vinh hoa-Phú quý, mà còn hiểu hơn quá trình sáng tạo của các nghệ nhân để làm ra các bức tranh mộc mạc, đậm hồn dân tộc”.

Tranh dân gian Đông Hồ là nghề làm tranh khắc gỗ dân gian, thuộc lĩnh vực nghề thủ công truyền thống, được cộng đồng dân làng Đông Hồ, phường Thuận Thành (xã Song Hồ, huyện Thuận Thành trước đây), tỉnh Bắc Ninh sáng tạo, sản xuất và phát triển thành làng nghề từ hơn 500 năm trước. Từ bàn tay khéo léo của nghệ nhân, các bức tranh in từ ván khắc gỗ tinh xảo với màu sắc hoàn toàn tự nhiên đã tái hiện sinh động cuộc sống lao động của người nông dân bình dị, chất phác, phong tục, tập quán, sinh hoạt và khát vọng của người dân Việt. Với giá trị cao về mặt lịch sử, văn hóa, khoa học, ngay từ năm 2012, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đã được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (đợt 1).

Bén duyên với tranh dân gian Đông Hồ từ khi 14 tuổi, đến nay đã hơn 50 năm gắn bó với nghề, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh xúc động khi nhớ lại giây phút đón nhận thông tin làng nghề được UNESCO ghi danh.

Bà bày tỏ: “Gia đình chúng tôi rất vinh dự và may mắn khi chồng tôi - nghệ nhân Nguyễn Hữu Hoa cùng đoàn công tác của tỉnh tham dự kỳ họp của UNESCO diễn ra tại New Delhi (Ấn Độ), chứng kiến giờ khắc nghề truyền thống của cha ông được vinh danh. Tự hào với nghề, chúng tôi càng ý thức trách nhiệm của bản thân, cộng đồng trong việc bảo tồn những giá trị truyền thống, nâng cao chất lượng sản phẩm, tăng cường tuyên truyền, quảng bá nghề làm tranh độc đáo tới người thân, bạn bè, du khách trong nước và quốc tế”.

Đau đáu giữ nghề truyền thống

Được sự đồng ý của Chính phủ, từ năm 2014, tỉnh Bắc Ninh cùng các bộ, ngành liên quan đã tiến hành lập hồ sơ trình UNESCO ghi danh nghề làm tranh dân gian Đông Hồ là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp.

Và sau hành trình hơn 11 năm đằng đẵng kiên trì chờ đợi với hàng trăm sự kiện xúc tiến lớn nhỏ, chiều 9/12/2025 là thời khắc đặc biệt không thể quên khi tại kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ về bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể diễn ra tại Thủ đô New Delhi (Ấn Độ), nghề làm tranh dân gian Đông Hồ của Việt Nam chính thức được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Đây là thành quả của nhiều năm nỗ lực bền bỉ của cấp ủy, chính quyền địa phương, các cơ quan chuyên môn, các chuyên gia, nhà nghiên cứu và đặc biệt là cộng đồng nghệ nhân làng tranh - những người đã giữ lửa cho di sản trong những giai đoạn khó khăn nhất.

Bên cạnh niềm vui, niềm vinh dự to lớn, cộng đồng nghệ nhân làng tranh Đông Hồ vốn còn rất ít ỏi, từ 17 dòng họ trước kia nay chỉ còn ba gia đình vẫn đau đáu giữ nghề trong nỗi lo bởi dòng tranh đang trong tình trạng “bảo vệ khẩn cấp”, nếu không kịp giữ, không kịp trao truyền, không kịp nhen lên những tình yêu mới từ những người trẻ thì có lẽ tranh Đông Hồ sẽ chỉ còn trong những trang sách, trong ký ức.

Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Tâm, đời thứ 21 trong gia đình đã và đang theo nghề tranh và có 34 năm gắn bó với nghề làm tranh cho biết, “Nghề được vinh danh là nguồn động viên to lớn để những người làm tranh và cả thế hệ trẻ có thêm quyết tâm, động lực bảo tồn nghề. Nhưng trước những thách thức của nhịp sống hiện đại, nếu chỉ nhiệt huyết và đam mê với nghề thôi chưa đủ mà cần giữ được “hồn cốt” của tranh từ cách vẽ, màu sắc đến cách làm. Nếu các nghệ nhân giữ được đặc trưng riêng có của tranh, cùng với những sáng tạo để tranh có thể đến với đông đảo công chúng, đặc biệt là sự chung tay của các cấp chính quyền, cộng đồng thế giới, tôi tin nghề làm tranh dân gian Đông Hồ sẽ được hồi sinh mạnh mẽ, sống lại một làng nghề đã từng hưng thịnh” - ông Tâm bày tỏ.

Đồng chí Mai Sơn, Phó Chủ tịch Thường trực Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh, Trưởng đoàn công tác của tỉnh tham dự kỳ họp của UNESCO tại Ấn Độ cho biết: “Ngay sau khi di sản được UNESCO ghi danh, tỉnh Bắc Ninh triển khai chương trình hành động bảo vệ khẩn cấp nghề làm tranh dân gian Đông Hồ theo đúng cam kết quốc tế. Tỉnh sẽ chỉ đạo cơ quan chuyên môn, chính quyền địa phương phối hợp các đơn vị liên quan củng cố lực lượng nghệ nhân, mở các lớp truyền dạy và đào tạo thế hệ kế cận, bảo đảm nghề có người tiếp nối lâu dài. Tập trung bảo tồn không gian thực hành bằng việc phục hồi một số hộ làm nghề truyền thống, xây dựng khu trưng bày sáng tác, cải thiện môi trường làng nghề và gắn bảo tồn với hoạt động du lịch văn hóa; nghiên cứu ban hành cơ chế, chính sách khuyến khích người trẻ tham gia… Quan trọng nhất là mọi hoạt động sẽ được triển khai theo nguyên tắc cộng đồng là chủ thể, cơ quan quản lý là đơn vị hỗ trợ, nhằm bảo đảm di sản được gìn giữ đúng giá trị, hướng đến sự phát triển bền vững. Khi người dân thật sự trở thành chủ thể, khi thế hệ trẻ ý thức trách nhiệm của mình đối với di sản thì tranh dân gian Đông Hồ sẽ được bảo vệ lâu dài và có sức sống bền vững trong đời sống đương đại” - đồng chí Mai Sơn nhấn mạnh.

Trong bối cảnh người dân làng tranh đang ngày một rời xa nghề để chuyển sang sản xuất hàng mã, việc UNESCO ghi danh nghề làm tranh dân gian Đông Hồ là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp không chỉ khẳng định giá trị nổi bật toàn cầu của nghề làm tranh, mà còn mang tính thúc đẩy và cảnh báo, giúp huy động sự quan tâm mạnh mẽ của Nhà nước, cộng đồng và quốc tế để bảo tồn di sản một cách cấp thiết, bài bản và bền vững hơn để màu dân tộc mãi “sáng bừng trên giấy điệp”.

AN TRÂN