Gieo mầm và nuôi dưỡng văn hóa truyền thống qua lớp học đàn tính, hát Then

Đàn tính - nhạc cụ gắn bó với đời sống của người Tày, Nùng từ bao đời, mang âm thanh trầm ấm, ngân vang như tiếng suối, tiếng gió núi rì rào. Cùng với hát Then, đàn tính không chỉ là hình thức sinh hoạt văn hóa mà còn chứa đựng yếu tố tín ngưỡng, tâm linh, phản ánh quan niệm sống, niềm tin và khát vọng của cộng đồng. Năm 2019, UNESCO đã ghi danh “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, càng khẳng định giá trị đặc biệt của loại hình nghệ thuật này.

Ở Cao Bằng, nơi chiếm tỷ lệ lớn đồng bào Tày, Nùng sinh sống, tiếng Then - đàn tính vang lên trong các lễ hội lớn, trong đêm hội bản làng và cả trong đời sống thường nhật. Tuy nhiên, trong đời sống hiện đại, lớp trẻ ít mặn mà với Then - tính, nguy cơ đứt gãy truyền thống luôn hiện hữu. Vì vậy, việc tổ chức các lớp học đàn tính, hát then trở thành cầu nối, giúp di sản không chỉ là ký ức mà tiếp tục sống động trong đời sống hôm nay.

Tại các xã, phường, các câu lạc bộ, trung tâm văn hóa và hội phụ nữ cùng các nghệ nhân mở lớp dạy đàn tính, hát Then cho thanh thiếu niên và người dân. Người thầy không chỉ dạy cách gảy đàn, cất tiếng hát, mà còn truyền đạt câu chuyện đằng sau từng lời Then, từng giai điệu. Lớp học đàn tính, hát then ra đời góp phần “thổi hồn” vào đời sống văn hóa, tạo không gian để mọi người cùng thực hành, cùng lan tỏa di sản.

Trong số những người đang góp phần giữ lửa cho Then - tính, thầy giáo trẻ Doanh Đức Hải, Trung tâm Văn hóa và Thông tin Du lịch tỉnh, là gương mặt tiêu biểu. Nhắc đến cơ duyên đến với môn nghệ thuật này, thầy Hải chia sẻ: Khi đang học lớp 10, tôi đi qua nhà hàng xóm, nghe được một bài Then phát ra từ chiếc băng đĩa cũ. Từ hôm đó tôi bị mê mẩn giai điệu ấy, về nhà tìm kiếm trên mạng và dần dần bị cuốn vào. Năm lớp 11, tôi mua một cây đàn tính để tự học. Trong môi trường đại học, ngành tôi theo học có đào tạo hát Then, đàn tính. Đến nay, may mắn hơn cả là tôi được công tác đúng chuyên môn, có cơ hội trực tiếp truyền dạy bộ môn nghệ thuật mà mình yêu thích.

Học viên ở nhiều lứa tuổi cùng hòa chung nhịp đàn tính, hát Then.

Những buổi tối tại nhà văn hóa hay chỉ đơn thuần là một góc sân nhà, luôn vang lên tiếng đàn ngân nga, tiếng hát mượt mà. Học trò đủ mọi lứa tuổi, có em học sinh tiểu học say sưa tập gảy đàn, có những bác lớn tuổi muốn tìm lại ký ức tuổi thơ. Học Then - tính cũng không hề dễ dàng, phần lớn đòi hỏi người học phải có năng khiếu, biết xướng âm, cảm thụ âm nhạc và đặc biệt là sự kiên trì. Một khó khăn nữa là số lượng học viên nam ít, đa phần là nữ. Tuy nhiên, điều quan trọng nhất không phải chỉ nằm ở kỹ năng đánh đàn, cất giọng mà còn là sự thấu hiểu ý nghĩa văn hóa ẩn sau từng làn điệu. Anh Hải cho biết thêm: Trước mỗi buổi học, tôi luôn giới thiệu cho học viên về nguồn gốc của hát Then, đàn tính để các em hiểu rằng đây không chỉ là âm nhạc mà còn là một phần hồn cốt dân tộc. Mọi người học không chỉ để biết đàn, biết hát mà còn để tìm thấy niềm vui, sự gắn kết cộng đồng.

Những tiết mục hát, múa Then, đàn tính do học viên và các câu lạc bộ biểu diễn tại Phố đi bộ Kim Đồng hay trong các ngày lễ, sự kiện không chỉ mang lại không khí rộn ràng mà còn góp phần lan tỏa văn hóa bản địa đến đông đảo người dân và du khách. Không dừng lại ở sân khấu, tại các điểm du lịch cộng đồng như: Làng đá Khuổi Ky, xã Đàm Thủy hay Phja Thắp, xã Quảng Uyên, du khách còn có cơ hội tham gia trải nghiệm học đàn tính, hát Then. Đây là sự kết hợp khéo léo giữa bảo tồn và phát triển, giúp quảng bá văn hóa Cao Bằng ra bạn bè trong nước và quốc tế. Đồng thời, mở ra cơ hội phát triển kinh tế bền vững cho bà con, khi di sản được gắn kết chặt chẽ với du lịch.

Việc duy trì các lớp học đàn tính, hát Then không chỉ là nỗ lực của chính quyền và nghệ nhân mà còn đòi hỏi sự chung tay của cộng đồng. Sự tham gia tích cực của giới trẻ đặc biệt quan trọng, bởi họ chính là người kế tục và làm mới di sản. Nhiều em học sinh sau khi tham gia lớp học đã trở thành “hạt giống” lan tỏa, biểu diễn tại trường, trong các sự kiện văn hóa địa phương. Công tác sưu tầm, số hóa, ghi âm, ghi hình các làn điệu then cổ cũng đang được đẩy mạnh để lưu giữ cho mai sau. Việc đưa Then - tính vào trường học như hoạt động ngoại khóa hay tổ chức các cuộc thi sẽ khuyến khích thế hệ trẻ đến gần hơn với di sản.

Giữ gìn văn hóa truyền thống không phải là giữ nguyên trạng mà là để di sản tiếp tục tồn tại, thích ứng với đời sống mới. Những lớp học đàn tính, hát Then đang phát huy đúng điều đó qua việc nuôi dưỡng tình yêu, gieo mầm niềm tự hào và mở ra cánh cửa để di sản trở thành sức mạnh nội sinh cho sự phát triển bền vững.

Thúy Mai