Giải pháp 'kiềng ba chân' cho môi trường Hà Nội

Từ ý thức đến xây dựng văn hóa môi trường

Hình ảnh những màu áo xanh tình nguyện ra quân dọn dẹp các "điểm đen" rác thải vào mỗi cuối tuần, những chiếc xe quét hút, tưới nước rửa đường hiện đại cần mẫn hoạt động mỗi đêm đã không còn xa lạ với người dân Hà Nội. TP đang thể hiện một quyết tâm mạnh mẽ trong việc cải thiện bộ mặt đô thị, hướng đến một môi trường sống trong lành hơn. Tuy nhiên, đằng sau những nỗ lực đáng ghi nhận đó, bức tranh tổng thể về vệ sinh môi trường Thủ đô vẫn còn nhiều gam màu chưa thực sự tươi sáng. Điều này đòi hỏi những giải pháp căn cơ và quyết liệt hơn để nâng cao hiệu quả công tác vệ sinh môi trường, vì một Thủ đô Xanh – Sạch – Đẹp.

Phân loại rác tại nguồn vẫn sẽ là “chìa khóa vàng” giúp thúc đẩy hiệu năng, hiệu quả công tác vệ sinh môi trường của thành phố Hà Nội, vì một Thủ đô xanh - sạch - đẹp. Ảnh: Quý Nguyễn

Các chuyên gia môi trường cho rằng, mọi giải pháp công nghệ hay mức phạt cao đều trở nên vô nghĩa nếu không giải quyết được bài toán gốc rễ: ý thức của người dân. Đây không phải là câu chuyện mới, nhưng cách tiếp cận cần phải được đổi mới một cách sâu sắc và thực chất hơn. Để xây dựng được một hệ ý thức tiến bộ trong công tác bảo vệ môi trường, công tác truyền thông cần thay đổi. Ngoài những kiểu đưa tin truyền thống, chúng ta cần xây dựng những câu chuyện truyền cảm hứng về các cá nhân, cộng đồng làm tốt công tác bảo vệ môi trường. Hãy kể câu chuyện về khu tập thể tự biến bãi rác thành vườn hoa, về quán cà phê tiên phong giảm nhựa, về những người trẻ khởi nghiệp từ rác tái chế. Những câu chuyện đó có sức lan tỏa và thay đổi hành vi mạnh mẽ hơn rất nhiều so với các chỉ thị, nghị quyết. Bên cạnh đó, việc xây dựng và nhân rộng các mô hình cộng đồng tự quản về vệ sinh môi trường, gắn trách nhiệm và lợi ích của từng tổ dân phố, từng hộ gia đình với sự sạch đẹp của khu phố mình sinh sống được xem là chìa khóa để tạo ra sự thay đổi bền vững từ cấp cơ sở.

Song song với nâng cao nhận thức, việc hiện đại hóa hạ tầng và ứng dụng công nghệ được xem là “cú hích” tất yếu để giải quyết bài toán rác thải cho một siêu đô thị như Hà Nội. GS.TS Chu Hoàng Hà - Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cho rằng, khoa học công nghệ có thể áp dụng để xử lý ô nhiễm không khí, nước, chất thải và ứng dụng quản lý tổng thể môi trường đô thị. “Cần thiết phải đầu tư công nghệ từ xử lý nước thải, khí thải, mở rộng quy mô, đồng bộ hóa các hệ thống thu gom, xử lý, tăng cường tái sử dụng chất thải và rác thải” – GS.TS Chu Hoàng Hà nhận định.

Đồng quan điểm trên, TS Hoàng Dương Tùng - Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam cho rằng, cùng việc đầu tư, ứng dụng khoa học công nghệ, cần kêu gọi sự tham gia của đội ngũ nhà khoa học, chuyên gia trong lĩnh vực môi trường để tạo sự đồng bộ, hiệu quả trong chuyển đổi số hướng tới chuyển đổi xanh. Bên cạnh đó, cần xây dựng được cơ sở dữ liệu khoa học chi tiết, đầy đủ phục vụ cho việc xây dựng chính sách, phương án và giải pháp đối với các vấn đề về môi trường một cách phù hợp, hiệu quả.

Thuyết “cây gậy” và “củ cà rốt”

Một trong những giải pháp được đánh giá là “chiếc đũa thần” để giải quyết bài toán môi trường chính là phân loại rác tại nguồn. Tuy nhiên, dù đã được đề cập từ nhiều năm song câu chuyện trên vẫn chỉ dừng lại ở những phong trào nhỏ lẻ. Việc các cơ quan, các địa phương vẫn đang loay hoay trong triển khai chính là một minh chứng điển hình cho sự thiếu đồng bộ về hạ tầng. Các chuyên gia môi trường cho rằng, chúng ta sẽ không thể yêu cầu người dân phân loại rác trong khi hạ tầng thu gom lại không đáp ứng. Việc triển khai phân loại rác tại nguồn cần có lộ trình rõ ràng. Bắt đầu từ việc nên chọn một vài nơi có điều kiện để làm thí điểm, đầu tư đồng bộ từ thùng rác 2 - 3 màu cho mỗi hộ gia đình, các điểm tập kết công cộng, cho đến lịch trình và phương tiện thu gom riêng cho từng loại rác. Khi người dân thấy rác họ cất công phân loại được xử lý đúng cách, họ mới có niềm tin và động lực để duy trì. Thành công từ mô hình điểm sẽ là cơ sở để nhân rộng..

Để các chính sách đi vào cuộc sống, không thể thiếu một hành lang pháp lý đủ mạnh, vừa có tính răn đe, vừa có tính khuyến khích. "Cây gậy" và "củ cà rốt" phải được sử dụng một cách linh hoạt và quyết liệt. Đứng trên góc nhìn pháp lý, luật sư Bùi Đình Ứng – Đoàn Luật sư TP Hà Nội nhận định, mức xử phạt cho hành vi xả rác không đúng nơi quy định hiện nay dù đã được nâng lên nhưng việc áp dụng trên thực tế còn rất khó khăn. Chúng ta cần tăng cường các biện pháp "phạt nguội" thông qua hệ thống camera an ninh dày đặc tại các khu vực công cộng. Đồng thời, cần trao quyền và công cụ giám sát cụ thể hơn cho lực lượng chức năng cấp phường, xã để họ có thể xử lý vi phạm một cách nhanh chóng và hiệu quả, tránh tình trạng nể nang, né tránh.

Trong khi “cây gậy” là chế tài mang tính pháp lý thì "củ cà rốt" chính là các chính sách kinh tế. Nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền” cần được áp dụng triệt để. Thay vì thu phí vệ sinh cào bằng theo hộ gia đình như hiện nay, chúng ta cần sớm nghiên cứu và ban hành cơ chế thu phí rác thải sinh hoạt dựa trên khối lượng hoặc thể tích rác thải ra. Khi một hộ gia đình xả ra ít rác hơn, phân loại tốt để bán ve chai, làm phân compost... sẽ phải trả ít tiền hơn, họ sẽ có động lực kinh tế rõ ràng để thay đổi hành vi. Đây là cách mà nhiều TP tiên tiến trên thế giới đã áp dụng thành công.

Hành trình xây dựng Thủ đô “Xanh - Sạch - Đẹp” là một chặng đường dài, đòi hỏi sự chung tay của cả hệ thống chính trị và toàn thể người dân. Nó không thể thành công chỉ bằng vài chiến dịch phong trào, mà phải là sự cộng hưởng của ba yếu tố cốt lõi: Ý thức người dân - Công nghệ hiện đại - Chính sách quyết liệt. Mô hình "kiềng ba chân" với sự phối hợp nhịp nhàng giữa Nhà nước trong vai trò kiến tạo, dẫn dắt; DN trong vai trò đầu tư, ứng dụng công nghệ; và Cộng đồng trong vai trò thực thi, giám sát, sẽ là chìa khóa để Hà Nội không chỉ sạch, đẹp ở những tuyến đường trung tâm mà còn trong từng ngõ ngách, không chỉ sạch trong một vài thời điểm mà là bền vững theo thời gian. Và hành trình đó cần bắt đầu từ những hành động nhỏ nhất của mỗi người dân ngay từ hôm nay.

Quý Nguyễn