Giải mật cuộc đảo chính quân sự tại Chile

Về cuộc đảo chính năm 1973

Đảo chính tại Chile là cuộc đảo chính quân sự bước ngoặt của Chiến tranh lạnh và lịch sử của Chile. Sau một thời gian dài gặp tình trạng bất ổn xã hội và chính trị giữa Quốc hội, vị tổng thống dân bầu theo đường lối XHCN Salvador Allende bị lật đổ. Khi quân đội bao quanh cung điện La Moneda, Allende đã đọc bài diễn văn cuối cùng và tuyên bố không từ chức trước khi tự tử.

Cuộc đảo chính quân sự diễn ra tại Chile ngày 11/9/1973.

Chính quyền quân sự bao gồm người đứng đầu không quân, hải quân, Carabineros (lực lượng cảnh sát) và lục quân, Tướng Augusto Pinochet chính thức nắm giữ chức vụ tổng thống Chile vào cuối năm 1974. Ngay sau đó, Pinochet đã phát động chiến dịch khủng bố nhằm vào những người ủng hộ chính phủ Allende, giết chết cựu Ngoại trưởng Orlando Letelier.

Trước thời Pinochet, Chile trong nhiều thập kỷ được ca ngợi như là một điển hình của dân chủ và ổn định chính trị trong tại Nam Mỹ, nơi tràn ngập các chính quyền quân sự và chủ nghĩa Caudillo (hệ thống chính trị được lãnh đạo bởi một caudillo, tức nhà lãnh đạo quân sự hoặc chính trị có sức hút cá nhân, nắm giữ quyền lực tuyệt đối).

Sau đảo chính, chính quyền thành lập một chế độ độc tài quân sự với sự hỗ trợ từ phương Tây để cai trị Chile cho đến năm 1990. Chính quyền này được biết đến bởi nhiều cáo buộc vi phạm nhân quyền. Một phong trào nổi dậy chống lại chính phủ Pinochet được duy trì bên trong Chile bởi các nhân vật có cảm tình với chính phủ Allende cũ, và một cuộc trưng cầu ý dân năm 1988 đã loại bỏ Pinochet khỏi quyền lực.

Sau đảo chính, Tướng Pinochet đã lên nắm quyền.

Nội dung hồ sơ được CIA công bố

Hồ sơ 1 (bí số 16311984) tựa đề CIA, "The President's Daily Brief", Top Secret, Briefing Paper, September 11, 1973 ( CIA, "Bản tóm tắt hàng ngày của Tổng thống", Tuyệt mật, tài liệu tóm tắt, ngày 11/9/1973), gọi ngắn là PDB 1 và Hồ sơ 2, (bí số 16311985) có cùng tên gọi nhưng đề ngày 8/9/1973, gọi tắt là PDB 2.

Theo những hồ sơ này, vào buổi sáng diễn ra cuộc đảo chính quân sự do Mỹ hậu thuẫn ở Chile, CIA đã báo cáo với Tổng thống Nixon rằng các sĩ quan quân đội Chile "quyết tâm khôi phục trật tự chính trị và kinh tế" nhưng "có thể vẫn thiếu một kế hoạch phối hợp hiệu quả để tận dụng sự phản đối rộng rãi của dân chúng".

Sau nhiều thập kỷ giữ kín, cuối cùng CIA đã công bố PDB 1 theo đơn thỉnh cầu chính thức từ tổng thống thứ 39 của Chile Gabriel Boric nhân 50 năm diễn ra cuộc đảo chính. CIA cũng đã giải mật một phần PDB 2, đề ngày 8/9/1973, trong đó thông báo sai cho Tổng thống Nixon rằng "không có bằng chứng nào về một kế hoạch đảo chính phối hợp giữa ba quân chủng" ở Chile và nhấn mạnh "nếu những kẻ nóng nảy trong hải quân hành động với niềm tin rằng họ sẽ tự động nhận được sự hỗ trợ từ các quân chủng khác, họ có thể sẽ bị cô lập".

Hai PDB này nằm trong số những hồ sơ bị mất tích mang tính biểu tượng nhất trong lịch sử về sự kiện đảo chính quân sự ngày 11/9/1973, bởi chúng chứa đựng thông tin đã được chuyển đến Tổng thống Nixon khi một cuộc đảo chính quân sự mà ông và cố vấn cấp cao Henry Kissinger đã thúc đẩy trong ba năm và thành hiện thực.

Trong một thông cáo báo chí, Bộ Ngoại giao cho biết: "Chính phủ Hoa Kỳ đã hoàn tất việc xem xét giải mật để đáp ứng yêu cầu của phía Chile và cho phép hiểu sâu hơn về lịch sử chung của chúng ta". Bộ Ngoại giao còn nhấn mạnh, việc công bố các PDB là "phù hợp với cam kết của Mỹ về việc tăng cường minh bạch".

Peter Kornbluh, chuyên gia về Chile của Cơ quan Lưu trữ, người năm ngoái đã kêu gọi chính quyền Biden và CIA giải mật hoàn toàn các PDB của Chile, đã hoan nghênh việc công bố này. Tuy nhiên, ông cũng đặt câu hỏi tại sao hai tài liệu trên, mà theo ông “không chứa một câu nào có thể gây tổn hại đến an ninh quốc gia Hoa Kỳ”, lại bị giữ kín hoàn toàn trong nhiều thập kỷ. "Tôi rất vui vì Đạo luật Tự do thông tin, cùng với một số hoạt động ngoại giao tích cực của chính phủ Chile, đã phá vỡ rào cản bí mật được giấu kín trong 50 năm qua", Kornbluh nói trước báo giới.

Những tình tiết mới khi PDB được giải mật

1. Salvador Allende không được quân đội hậu thuẫn

Vào ngày 24/10/1970, khi Allende chính thức được tuyên bố là tổng thống mới của Chile, thì các sĩ quan cao cấp trong quân đội Chile đã lộ rõ những bất mãn. Nào là việc thăng chức, tái cấu trúc quân đội và thực thi các nghĩa vụ hiệp ước hậu chiến… Sự thận trọng và kiên nhẫn của quân đội Chile đều có cơ sở nhưng lại không được quan tâm đúng mức.

Chiến thắng của Allende ngay lập tức làm dấy lên những nghi ngờ về mối quan hệ của Tổng thống với quân đội. Tuy nhiên, sự quản lý kinh tế yếu kém của chính phủ Allende, vốn chỉ bộc lộ rõ ràng vào năm 1972, đã làm trầm trọng thêm khủng hoảng khi xã hội Chile đang phân cực. Đến năm 1973, hầu hết các sĩ quan quân đội tin rằng sự trung lập chính trị là bất khả thi trước một cuộc nội chiến đang đến gần, điều mà Allende dường như không muốn ngăn chặn.

Nhà sử học John Bowden, trong cuốn sách tựa đề “The Pinochet Generation: The Chilean Military in the Twentieth Century” (Thế hệ Pinochet: Quân đội Chile trong thế kỷ XX), cho biết trước khi Salvador Allende đắc cử, giới lãnh đạo quân sự cấp cao đã dự đoán tương lai đầy thách thức. Vào tháng 10/1969, Tướng Roberto Vio đã bất chấp chính quyền khởi xướng một cuộc nổi loạn quân sự (Tacnaso). Cuộc nổi loạn được châm ngòi bởi sự bất mãn về mức lương thấp và thiếu nguồn lực quốc phòng. Cuộc nổi loạn kết thúc chóng vánh sau những cuộc đàm phán căng thẳng với chính phủ, đặc biệt là sau khi chính phủ hứa sẽ xem xét các yêu cầu của Vio.

Không quân Chile ném bom vào dinh thự La Moneda trong cuộc đảo chính.

2. Quản lý kinh tế yếu kém

Một vấn đề khác cũng rất quan trọng đối với binh lính Chile liên quan đến Peru và Argentina. Năm 1969, chính quyền quân sự ở hai quốc gia này đã dành lần lượt 3,2% và 2,6% GDP cho quốc phòng, trong khi Chile, một quốc gia ít dân hơn, chỉ dành 1,7%. Các sĩ quan Chile lo ngại Lima và Buenos Aires có thể lợi dụng sự mất cân bằng này để làm tăng các tranh chấp biên giới.

Trong bài phát biểu đầu tiên trước toàn dân vào ngày 21/5, Allende tuyên bố rằng Chile đã quyết định phá vỡ "xiềng xích của sự lạc hậu", như Nga và Trung Quốc đã làm vào đầu thế kỷ. Tuy nhiên, Chile phải đối mặt với một thách thức đặc biệt: xây dựng xã hội dân chủ, đa nguyên, xã hội chủ nghĩa đầu tiên trên thế giới.

Năm đầu tiên cầm quyền của đảng Đoàn kết Nhân dân đã thành công tốt đẹp. Năm 1971, sản lượng công nghiệp tăng 12,1%, GDP tăng 8,6%, và lạm phát giảm từ 34,9% xuống còn 22,1%. Tuy nhiên, việc quốc hữu hóa các công ty Mỹ mà không bồi thường đã khiến Chile không tìm được chủ nợ nào trong thế giới tư bản. Không có nguồn tài chính bên ngoài, Allende không thể theo đuổi các khoản đầu tư xã hội và công nghiệp.

Allende lên nắm quyền với một chương trình cấp tiến, nhưng không thể kiểm soát hoàn toàn các thể chế nhà nước. Khi nền kinh tế suy thoái, nông dân và cư dân khu ổ chuột ngày càng chiếm đoạt đất đai.

3.Sự can dự từ bên ngoài

Theo nguồn tài liệu giải mật được xuất bản bằng tiếng Tây Ban Nha của nhà văn Peter Kornbluh, đứng sau cuộc đảo chính nói trên chính là sự hỗ trợ của Mỹ. Đầu tiên, vài ngày trước khi ông Allende được xác nhận là tổng thống Chile, Tổng thống Mỹ Richard Nixon đã gặp Agustín Edwards, chủ sở hữu của tập đoàn truyền thông bảo thủ El Mercurio để thảo luận việc ngăn chặn con đường trở thành tổng thống của nhà lãnh đạo theo đường lối XHCN này.

Theo bản ghi nhớ, nguyên văn “Conversation with Agustín Edwards, Owner of El Mercurio Chilean Newspaper Chain, 18 September 1970” (Cuộc trò chuyện với Agustin Edwards - chủ sở hữu Tập đoàn truyền thông El Mercurio của Chile, ngày 18/9/1970), ngoài vũ khí đạn dược và các khoản thanh toán, Augustin Edwards còn đề nghị quân đội phải được “đảm bảo, không bị bỏ rơi và tẩy chay”.

Sự kiện này phù hợp với sự kiện xảy ra trước đó,vào ngày 23/8/1973 theo đề nghị của Bộ trưởng Quốc phòng kiêm Tổng Tư lệnh quân đội Prats trước khi từ chức, Tổng thống Allende đã bổ nhiệm Augusto Pinochet làm tổng tư lệnh quân đội. Theo một báo cáo năm 1971 của CIA thì Pinochet quá thận trọng để đóng vai trò quan trọng trong việc lật đổ chính phủ nhưng sau khi được phía quân đội hậu thuẫn văn bản cam kết lật đổ Tổng thống Allende vào ngày 11/9/1973 đã được Pinochet ký sau khi đạt được thỏa thuận với Đô đốc Sergio Huidobro.

Sau các cuộc họp ở Washington, CIA đã cấp cho kẻ chủ mưu hợp đồng bảo hiểm nhân thọ và tiền “bịt miệng”. Theo bản ghi chép về cuộc điện đàm mà Tổng thống Nixon gọi cho cố vấn an ninh Henry Kissinger vào ngày hôm sau, ông Kissinger thú nhận “có lẽ đã quá muộn” để ngăn chặn chính phủ của ông Allende, đặc biệt là phía quân đội Chile không chấp hành đúng bài bản kế hoạch.

Trong một diễn biến khác, tháng 6/2021, và theo tài liệu được giải mật của Chính phủ Úc tiết lộ, Cơ quan tình báo nước ngoài của Úc (ASIS) đã mở một căn cứ ở Santiago để hỗ trợ CIA gây bất ổn ở Chile trước cuộc đảo chính quân sự đẫm máu này. Cụ thể, tháng 12/1970, Ngoại trưởng Úc Billy McMahon (sau này trở thành thủ tướng) đã chấp thuận đề nghị mở căn cứ của ASIS ở Santiago, Chile. Trong 18 tháng kể từ năm 1971, ASIS đã tiến hành các hoạt động bí mật ở Chile, kể cả việc cho phép CIA sử dụng địa điểm ở Santiago để tuyển mộ và gửi thông tin tình báo về Tổng hành dinh CIA tại Langley (bang Virginia).

Các tài liệu này được phát hành tháng 6/2021 theo đề nghị của ông Clinton Fernandes (cựu sĩ quan tình báo quân đội, giáo sư nghiên cứu chính trị và quốc tế tại Đại học New South Wales ở Canberra. Tài liệu tiết lộ Fernandes đã gây sức ép để chính phủ liên bang giải mật các hồ sơ lịch sử về an ninh quốc gia, trong đó có các hoạt động bí mật của ASIS ở Campuchia, Indonesia cũng như Chile. Ngoài ra, vào năm 1973, thủ tướng tiếp theo của Úc, ông Gough Whitlam đã ra lệnh cho William Robertson - Giám đốc ASIS khi đó, giải tán các hoạt động tại Chile. Đầu tháng 7-1973, chỉ 2 tháng trước khi cuộc đảo chính quân sự Chile diễn ra, trạm ASIS ở Santiago báo cáo với Canberra rằng nó đã ngừng hoạt động, sau đó tất cả hồ sơ còn lại của trạm đã bị hủy để tránh vạ lây cho Úc.

Khắc Nam