Giá trị văn hóa từ những cuộc hồi hương danh tác mỹ thuật

Cuộc trở về của những tác phẩm hội họa có giá trị, luôn thu hút công chúng trong thời gian gần đây. Có nhiều cuộc trở về khác nhau, đều xuất phát từ nỗ lực của các nhà sưu tập Việt Nam. Ví dụ, nhà sưu tập Nguyễn Thiều Quang đã tham gia nhiều phiên đấu giá quốc tế, để mua lại một số tác phẩm của các họa sĩ xuất thân từ Trường Mỹ thuật Đông Dương.

Đón nhận danh tác hồi hương.

Trong số những tác phẩm mà nhà sưu tập Nguyễn Thiều Quang đưa vào Bảo tàng tư nhân Quang San có bức tranh sơn dầu “Tình mẫu tử” do danh họa Lê Phổ vẽ năm 1940, được mua qua phiên đấu giá tại Hồng Kông xấp xỉ một triệu đô la Mỹ. Tuy nhiên, cuộc trở về ngoạn mục hơn là sự hiến tặng của ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khê đang định cư ở Pháp, dành cho Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh.

Tại tọa đàm khoa học “Di sản mỹ thuật Đông Dương - Gia Định nhìn từ bộ sưu tập tiếp nhận từ Pháp” tổ chức tại Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, đại diện Sở Văn hóa Thể thao TP Hồ Chí Minh bày tỏ: “Khi có thông tin ông bà Lê Tất Luyện tiếp tục tin tưởng hiến tặng các bức tranh quý giá sưu tầm lâu nay và được chính các danh họa vẽ tặng, chúng tôi thực sự xúc động và quá sung sướng khi hồi hương được các di sản hội họa về cho đất nước, trong đó có một số tác phẩm giá trị có thể làm hồ sơ để công nhận bảo vật quốc gia”.

Năm 2018, ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê hiến tặng 29 tác phẩm mỹ thuật của danh họa Lê Thị Lựu (1911-1988). Đó là một bộ sưu tập được họa sĩ Nguyễn Trung Tín- Chủ tịch Hội đồng Mỹ thuật Hội Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh đánh giá là bộ tranh nguyên gốc, có giá trị và rất quý hiếm, là bộ sưu tập trọn vẹn thời Đông Dương.

Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh được lưu giữ bộ sưu tập này là một vinh dự. Trong bộ sưu tập này có một số tranh như “Chị dạy em viết chữ Nho”, “Chân dung thiếu nữ”, “Mẹ địu con”… đã được in sách, báo, được khẳng định trên thị trường mỹ thuật trong nước và quốc tế”.

Năm 2024, ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê hiến tặng 235 tác phẩm, tư liệu của danh họa Lê Bá Đảng (1921-2015). Năm 2025, ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê tiếp tục hiến tặng 34 tác phẩm của danh họa từng tốt nghiệp Trường Mỹ thuật Đông Dương và Trường Mỹ thuật Gia Định như Tạ Tỵ, Văn Đen, Nguyễn Trung, Bùi Xuân Phái, Lê Phổ, Vũ Cao Đàm...

Yên tâm với việc tiếp nhận của Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê thổ lộ: “Chúng tôi rất tâm đắc với cách bảo quản và trưng bày. Sau chuyến về nước tháng 11/2024, chúng tôi ghi nhận nỗ lực vượt bậc của đội ngũ bảo tàng, đặc biệt là việc hoàn thiện không gian trưng bày hiện đại, xuất bản sách “Lê Bá Đảng - Con người và tác phẩm” đúng như mong muốn của tác giả. Vì vậy hôm nay chúng tôi tiếp tục trao tặng bộ sưu tập mới.

Nguyện ước của chúng tôi là Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh sẽ trở thành nơi lưu giữ những tác phẩm tiêu biểu của nền hội họa Việt Nam. Việc trưng bày các tác phẩm khác biệt của nhiều thế hệ họa sĩ, trong đó có những người từng sống và sáng tác ở nước ngoài, tiếp cận với các dòng chảy nghệ thuật thế giới, sẽ thúc đẩy giới trẻ đào sâu nghiên cứu trước khi sáng tác; đồng thời thu hút người yêu hội họa đến bảo tàng để nhận diện tiến trình nghệ thuật tạo hình Việt Nam trong thế kỷ 20”.

Không gian trưng bày của danh họa Lê Bá Đảng tại Bảo tàng Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh.

Mỗi cuộc trở về của di sảnmỹ thuật đã mở ra không gian đối thoại giữa cộng đồng và bảo tàng. Khái niệm “hồi hương di sản” (repatriation of cultural property) được hiểu là quá trình đưa những tác phẩm, hiện vật hay bộ sưu tập mang giá trị văn hóa và lịch sử trở về nơi khởi nguồn. Cuộc trở về ấy, không chỉ mang ý nghĩa pháp lý trong việc khôi phục quyền sở hữu, mà còn là một hình thức công bằng văn hóa, góp phần tái khẳng định chủ quyền ký ức của mỗi dân tộc.

Hội đồng Bảo tàng quốc tế ICOM cũng nhấn mạnh, hồi hương di sản cần được xem như một quá trình đối thoại văn hóa, thay vì là sự đối đầu quyền lực. Trong tiến trình đó, bảo tàng đóng vai trò trung gian, thiết lập cơ chế thương thảo, diễn giải và tái định danh giá trị của di sản.

Theo chuyên gia bảo tàng Nguyễn Thị Trinh, bộ sưu tập mỹ thuật Đông Dương - Gia Định, với giá trị lịch sử, thẩm mỹ đặc biệt không chỉ phản ánh những nỗ lực đầu tiên của nền mỹ thuật Việt Nam trong hành trình hội nhập với mỹ thuật thế giới, mà còn mang trong mình ký ức tập thể của một thời kỳ giao thoa văn hóa, nghệ thuật, và tư tưởng. Việc trưng bày, giáo dục và số hóa bộ sưu tập này vì thế cần được nhìn nhận như một chiến lược kết nối di sản với công chúng trong thời đại mới.

Nhìn ở góc độ chuyên môn, Phó Giáo sư Tiến sĩ Lâm Nhân chia sẻ: Từ câu chuyện hiến tặng tranh, có thể thấy rõ một hướng đi quan trọng trong bảo tồn văn hóa, đó là di sản chỉ thật sự sống khi được sẻ chia, nghiên cứu và lan tỏa. Để làm được điều đó, cần ba yếu tố nền tảng.

Thứ nhất là chính sách khuyến khích hiến tặng và bảo chứng khoa học. Cần có cơ chế vinh danh, miễn giảm thuế hoặc cam kết trưng bày cố định cho các cá nhân hiến tặng di sản. Điều này không chỉ khuyến khích cộng đồng tham gia mà còn giúp xây dựng niềm tin vào thiết chế công lập.

Thứ hai là chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp và minh bạch nguồn gốc tác phẩm. Sưu tầm, thẩm định và bảo quản nghệ thuật phải được tiến hành công khai, tránh xung đột lợi ích và đảm bảo quyền tiếp cận của công chúng. Đây là nền tảng để di sản được nhìn nhận như một giá trị xã hội, chứ không phải hàng hóa.

Thứ ba là xây dựng hạ tầng tri thức số bao gồm cơ sở dữ liệu mở, hồ sơ song ngữ, hình ảnh độ phân giải cao và các công cụ học tập trực tuyến. Khi di sản được kết nối vào mạng lưới nghiên cứu quốc tế, mỹ thuật Việt Nam sẽ có cơ hội đối thoại, học hỏi và khẳng định vị thế trong không gian văn hóa toàn cầu.

Những giá trị mà ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê mang đến cho xã hội không chỉ là một bộ sưu tập, mà là một triết lý sống, nghệ thuật chỉ thật sự có ý nghĩa khi nó được chia sẻ và phục vụ cộng đồng. Cuộc trở về của các danh tác mỹ thuật là trái ngọt của lòng nhân ái, của niềm tin vào bảo tàng công lập, vào sự đổi mới của đất nước. Chính ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê gửi thông điệp tới thế hệ mai sau, bảo tồn di sản không chỉ là gìn giữ quá khứ, mà còn là cách xây dựng tương lai.

Ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê giải thích vì sao không để lại các bộ sưu tập tranh cho con cháu: “Chúng nó yêu mỹ thuật và cũng rất cần tiền chứ, nhưng tôi nghĩ nếu chỉ để các tác phẩm và hiện vật này ở nhà riêng thì công chúng tiếp cận rất hạn chế, đưa ra bảo tàng thì sẽ có nhiều người xem hơn. Mỹ thuật Việt Nam xứng đáng với nhiều người xem hơn nữa”.

Tất cả các tác phẩm hiến tặng của ông bà Lê Tất Luyện - Thụy Khuê lần lượt được Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh triển lãm theo từng chuyên đề để giới thiệu rộng rãi cho công chúng. Hội họa vốn dĩ không cần phải có những nguyên tắc cụ thể, chốn nương náu lớn nhất cho nghệ thuật chính là nội tâm của người nghệ sĩ và ngược lại, các sáng tác không đi theo mạch ngầm tâm hồn nghệ sĩ thì không thể thành tác phẩm.

Vì vậy có thể nói rằng, các tác phẩm nghệ thuật có khả năng tạo tác động lớn đến xã hội, góp phần xây dựng cộng đồng, định hướng tư tưởng chân thiện mỹ trong sáng tạo, giúp giới trẻ biết cách sử dụng nghệ thuật để đấu tranh cho các giá trị cao cả như tính công bằng, lòng trắc ẩn cũng như sự đồng cảm.

Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh cho biết luôn tuân thủ các tiêu chí kiểm kê, bảo quản hiện vật theo quy định Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Trong thời gian tới, sẽ tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho đội ngũ chuyên môn, đặc biệt trong lĩnh vực phục chế và quản lý di sản mỹ thuật, nhằm nâng cao chất lượng nhân lực, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của hoạt động bảo tồn và trưng bày mỹ thuật.

Riêng bộ sưu tập mỹ thuật Đông Dương - Gia Định là một di sản quý báu, phản ánh tinh hoa nghệ thuật, thẩm mỹ và tư tưởng của một thời kỳ đặc biệt trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam. Vì thế, việc phát huy giá trị của bộ sưu tập này không chỉ là câu chuyện riêng của Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, mà là một phần trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa nghệ thuật của Việt Nam hiện tại và tương lai.

Tuy Hòa