{Emagazine} - Văn Lâm: Tinh hoa sợi chỉ - Kỳ 2: Nối dài sợi chỉ, định hình tương lai

Ông Vũ Thành Luân, Chủ tịch Hiệp hội nghề thêu ren Văn Lâm, một người con của làng nghề đã gắn bó với thêu từ nhỏ, luôn nỗ lực gìn giữ và phát triển nghề. Không chỉ gây dựng thương hiệu gia đình, ông Luân luôn trăn trở về việc làm sao để vừa bảo tồn kỹ thuật truyền thống, vừa phát triển sản phẩm theo nhu cầu thị trường, đảm bảo sản phẩm nhanh, đẹp, số lượng nhiều và giá thành hợp lý hơn. Ông tự hào về nghề thêu đã mang lại cuộc sống cho mình và mong muốn gìn giữ những giá trị lao động, tinh hoa của nghề.

Tuy nhiên, ông Luân cũng thẳng thắn thừa nhận rằng, hiện, số người thực sự tâm huyết với nghề truyền thống ngày càng ít đi. Làng nghề thêu ren Văn Lâm đang đối mặt với nguy cơ mai một trầm trọng do thiếu vắng lớp thợ có tay nghề cao và đặc biệt là thiếu lớp trẻ kế cận. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi phải bỏ nghề vì sức khỏe giảm sút. Áp lực từ cuộc sống hiện đại và thu nhập không ổn định khiến không ít phụ nữ trong làng phải tìm kiếm công việc khác. Hơn nữa, lao động trẻ cũng thường e ngại sự tỉ mỉ, tốn thời gian và môi trường làm việc ít giao tiếp của nghề thêu.

Cùng chung nỗi lo này, bà Vũ Thị Tuệ, Giám đốc Công ty thêu ren Mặt Trời Xanh và cũng là một nghệ nhân tâm huyết, bày tỏ sự lo lắng sâu sắc về nguy cơ mai một của nghề truyền thống. Bà Tuệ cho biết, mặc dù có nhiều người biết nghề nhưng số người thực sự theo nghề ngày càng giảm dần, chủ yếu do ngày công lao động không đủ đảm bảo cuộc sống. Đặc biệt, sự phát triển mạnh mẽ của du lịch và các khu công nghiệp trên địa bàn đã mở ra nhiều lựa chọn việc làm khác hấp dẫn hơn cho giới trẻ, khiến nghề thêu càng khó thu hút lao động.

Từ những kiểu rua cơ bản ban đầu học được của người Pháp, với bàn tay khéo léo và sức sáng tạo, người thợ thêu Văn Lâm đã tạo ra hàng trăm mẫu rua khác nhau.

Để giữ nghề và giữ người lao động, bà Vũ Thị Tuệ đã triển khai nhiều giải pháp thiết thực. Bà nỗ lực tạo không gian trưng bày sản phẩm ngay tại khách sạn của mình để quảng bá rộng rãi sản phẩm thêu ren đến du khách. Đồng thời, bà còn tạo điều kiện cho du khách tham quan trực tiếp xưởng thêu, chứng kiến quy trình làm ra những sản phẩm tinh xảo. Công ty của bà cũng đẩy mạnh sáng tạo sản phẩm mới để đáp ứng nhu cầu thị trường nội địa, đồng thời luôn tìm hiểu tâm tư, nguyện vọng của thợ thêu để động viên họ gắn bó lâu dài với nghề.

Bà Tuệ chia sẻ tâm huyết: “Chúng tôi luôn trăn trở, tìm cách động viên người lao động, đặc biệt là những người trung niên đã có kinh nghiệm... Chúng tôi mong họ hiểu được giá trị của làng nghề, và sẽ cố gắng hết sức bảo đảm ngày công của họ tương đương với các khu công nghiệp để họ yên tâm theo nghề”.

Bên cạnh những nỗ lực của các nghệ nhân, thế hệ trẻ trong làng nghề cũng đang dần nhận thức được giá trị của di sản. Chị Đinh Thị Ngân, truyền nhân đời thứ 3 của cụ tổ nghề thêu Đinh Xuân Hênh và Đinh Xuân Xoang, tự hào chia sẻ: “Tôi rất vui khi được sinh ra trong một làng nghề truyền thống có lịch sử hàng nghìn năm. Nghề thêu đã cho tôi cuộc sống mưu sinh. Tôi luôn gìn giữ và mong muốn gửi gắm vào đó những giá trị lao động, những tinh hoa của cha ông. Thế nhưng một mình tôi thì thật khó, cần có sự chung sức để nghề thêu thực sự sống mãi với thời gian”.

Kỹ thuật thêu rua, ren được ứng dụng trên nhiều loại sản phẩm khác nhau từ trang phục, ga, gối, túi xách, đồ lưu niệm...

Thực tế, những năm gần đây, chính quyền các cấp cũng đã triển khai nhiều giải pháp nhằm giữ gìn và bảo tồn các làng nghề truyền thống tại địa phương, trong đó có việc triển khai Chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP). Nhờ tham gia chương trình OCOP, các sản phẩm của làng thêu ren Văn Lâm có cơ hội được trưng bày trong các lễ hội lớn, các sự kiện du lịch lớn của tỉnh, được hỗ trợ tham gia các hội chợ triển lãm, quảng bá sản phẩm trong và ngoài nước. Tuy nhiên, dù nằm ngay khu du lịch nổi tiếng với hàng vạn lượt khách đến tham quan, Văn Lâm đã có một loại hình du lịch làng nghề, song việc phát triển du lịch vẫn chưa tương xứng với tiềm năng của làng. Số lượng khách tham gia vào hoạt động du lịch làng nghề mới chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ, dưới 10% tổng lượng khách đến Tam Cốc, Bích Động, phần lớn là khách quốc tế.

Theo điều tra, đánh giá sơ bộ của Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh, số lượng hộ gia đình và số lao động làm nghề thêu ren là người gốc Văn Lâm đang có xu hướng giảm nhanh và mạnh qua thời gian do các hoạt động kinh tế khác như dịch vụ du lịch, xuất khẩu lao động, khu công nghiệp… cho mức thu nhập cao và ổn định hơn. Đội ngũ thợ thêu ren còn làm nghề hiện nay có khoảng 400 người, chủ yếu là nữ giới trong độ tuổi từ 30 đến 60. Người trẻ tuổi dưới 30 tuổi gần như không tham gia làm nghề thêu ren truyền thống, đội ngũ kế cận gần như không có. Số người có tay nghề làm ra những sản phẩm chất lượng cao trong làng nghề Văn Lâm cũng giảm nhanh. Số nghệ nhân còn đủ sức khỏe và minh mẫn có thể làm nghề chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Đây là một điều rất đáng tiếc và lo ngại, khi nghề và kỹ nghệ thêu ren truyền thống đang đứng trước nguy cơ bị mai một.

Du khách vô cùng thích thú khi được tận mắt xem người dân Văn Lâm phô diễn kỹ thuật thêu tay điêu luyện.

Tiềm năng phát triển du lịch làng nghề là rất lớn khi làng có lịch sử hàng trăm năm, hệ thống sản phẩm độc đáo và đội ngũ thợ thủ công lành nghề. Các sản phẩm thêu ren không chỉ trở thành món quà lưu niệm ý nghĩa mà còn giúp du khách trải nghiệm thực tế, kết nối sâu sắc hơn với văn hóa địa phương.

Tuy nhiên, như Nhà thiết kế thời trang Minh Hạnh nhận định, một trong những thách thức lớn nhất là tâm lý chán nản, thiếu niềm tin vào giá trị nghề của chính người dân, khiến họ dễ dàng từ bỏ để tìm kiếm những công việc dịch vụ du lịch ổn định hơn. Bà nhấn mạnh: “Di sản chính là cái vốn, cái vốn đó phải sản sinh ra cái gì đó cho đời sống. Phải đưa được, tiếp biến được văn hóa truyền thống trong thời đại mới”. Đây là kim chỉ nam để hồi sinh nghề thêu, biến di sản thành tài sản có giá trị kinh tế.

PGS. Phạm Quỳnh Phương, Khoa công nghiệp văn hóa và di sản, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội cũng chỉ ra những hạn chế lớn khác như thiếu vốn và điều kiện phát triển mẫu mã ở các doanh nghiệp nhỏ. Để sản phẩm thêu Văn Lâm chinh phục thị trường quà tặng, lưu niệm du lịch, cần có sự đầu tư mạnh mẽ vào thiết kế và mẫu mã, đảm bảo sản phẩm mang đậm tính địa phương, độc đáo, gọn nhẹ và dễ mang theo. Điều này đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ với các nghệ sĩ, nhà thiết kế trẻ.

Để hiện thực hóa những tiềm năng và vượt qua thách thức, các chuyên gia đã đề xuất nhiều giải pháp chiến lược: Nhà nghiên cứu Phạm Quỳnh Phương khẳng định việc nâng cao niềm tự hào về làng nghề cho người dân không thể chỉ là lời hô hào. Bà nhấn mạnh: “Nếu chỉ nhìn đơn thuần ở góc độ kinh tế, người ta dễ có sự so sánh, dễ dàng bỏ đi những thứ mà họ cảm giác rằng không có lợi thế bằng. Nhưng khi được đặt lên bàn cân rất nhiều các ý nghĩa khác của việc duy trì một làng nghề - nó không chỉ là kinh tế mà còn là bản sắc, còn là cộng đồng, là văn hóa, những giá trị truyền tải cho thế hệ sau - thì sự cân nhắc của người dân sẽ khác đi”. Để người dân bám trụ với nghề, cần có chính sách hỗ trợ cụ thể từ chính quyền và doanh nghiệp, bao gồm hỗ trợ vốn, ghi nhận và tôn vinh nghệ nhân, cùng các chính sách riêng giúp họ có cuộc sống ổn định và yên tâm truyền nghề.

Lễ hội Đền Thái Vi.

Nhà thiết kế Minh Hạnh đề xuất xây dựng hệ sinh thái liên kết chặt chẽ giữa những người làm nghề và quy hoạch không gian làng nghề bài bản, tạo môi trường làm việc hấp dẫn hơn: Cần tập trung tạo ra các sản phẩm mang đậm bản sắc văn hóa và di sản Ninh Bình, đảm bảo chất lượng, giá cả hợp lý và có nguồn gốc rõ ràng. Thị trường thời trang quốc tế ngày càng ưu chuộng sản phẩm thêu tay cũng mở ra cơ hội lớn. Tổ chức các hoạt động cho thế hệ trẻ nhằm khơi gợi tình yêu và niềm đam mê với nghề. Song song đó, việc tham gia các chương trình như OCOP đã giúp quảng bá thương hiệu thêu ren Văn Lâm tới khách hàng trong và ngoài nước, cần tiếp tục đẩy mạnh các kênh marketing và xúc tiến thương mại.

Một tín hiệu đáng mừng là, mới đây, Sở Du lịch đã phối hợp với Doanh nghiệp Xuân Trường, Nhà thiết kế Minh Hạnh xây dựng thí điểm mô hình Không gian làng nghề truyền thống Ninh Bình tại Khu du lịch Tam Cốc - Bích Động. Mô hình được thiết kế với 5 cụm không gian nghệ thuật tương ứng với 5 làng nghề truyền thống nổi bật. Đến đây, du khách được trực tiếp trải nghiệm quy trình thêu, đan cói, làm gốm, ươm tơ dệt lụa cùng nghệ nhân.

Ông Nguyễn Cao Tấn, Phó Giám đốc Sở Du lịch tỉnh Ninh Bình nhấn mạnh, mô hình này nhằm tôn vinh, bảo tồn tinh hoa văn hóa nghề truyền thống để tạo nên các sản phẩm du lịch văn hóa đặc sắc. Đồng thời, góp phần thiết thực thúc đẩy khôi phục và phát triển các nghề truyền thống theo hướng kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa tính nghệ thuật và tính ứng dụng, đưa di sản truyền thống không chỉ nằm trong ký ức mà đang sống, chuyển mình và đồng hành cùng đời sống đương đại, đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của người dân, du khách trong nước và quốc tế.

Dù những khó khăn vẫn hiện hữu, nhưng với sự tâm huyết của những nghệ nhân như ông Vũ Thành Luân, bà Vũ Thị Tuệ, cùng tầm nhìn chiến lược từ các chuyên gia và sự hỗ trợ từ chính quyền, làng nghề thêu Văn Lâm hoàn toàn có thể tìm lại vị thế và khẳng định giá trị trong thời đại mới. Đó là hành trình biến di sản thành tài sản, tiếp tục dệt nên những tinh hoa văn hóa Việt qua từng đường kim, mũi chỉ, và định hình một tương lai bền vững cho nghề thêu truyền thống.