Dược liệu bản địa Việt Nam: Kháng virus, chống viêm, bảo vệ thần kinh

Cây thuốc Xáo tam phân.

Từ đây mở ra hướng đi mới trong nghiên cứu thuốc hỗ trợ điều trị hậu Covid-19 và suy giảm trí nhớ.

Hoạt chất quý

GS.TS Nguyễn Mạnh Cường và nhóm nghiên cứu Viện Hóa học - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã triển khai đề tài: “Đánh giá tác dụng kháng viêm và ức chế virus SARS-CoV-2 của một số hợp chất tiềm năng tách chiết từ cây thuốc Việt Nam”. Nghiên cứu nhằm phân lập và đánh giá các hợp chất thiên nhiên có hoạt tính sinh học tiềm năng, đặc biệt là khả năng ức chế virus SARS-CoV-2, tác dụng kháng viêm và bảo vệ tế bào thần kinh.

Theo GS.TS Nguyễn Mạnh Cường, xáo tam phân là loài cây bụi thân gỗ thuộc họ Cam Chanh – Rutaceae, phân bố chủ yếu ở Khánh Hòa. Trong dân gian, rễ của loại thảo dược này được dùng để điều trị các bệnh về gan, đặc biệt là xơ gan cổ chướng. Rễ của Xáo tam phân có thành phần hóa học chính là các coumarin và coumarin glycoside, ví dụ như ostruthin, ninhvanin và paratrimerin A, B…

Đại dịch Covid-19 và các biến thể mới của virus SARS-CoV-2 đã đặt ra nhu cầu cấp bách về các phương pháp điều trị mới bên cạnh vắc-xin. Trong cơ thể người, enzyme ACE-2 đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh huyết áp và cân bằng nước trong cơ thể. Nó giúp chuyển đổi một số chất có thể làm ảnh hưởng đến mạch máu, từ đó giúp giãn mạch và giảm viêm.

Các nghiên cứu gần đây còn cho thấy mối liên hệ giữa viêm kéo dài trong não với nguy cơ suy giảm trí nhớ hậu Covid-19. Trong đó, khoảng 60 – 80% bệnh nhân có biểu hiện sa sút trí tuệ và tại Việt Nam tỷ lệ này ở mức 65,8% đối với các ca nhẹ (số liệu từ Đại học Y Hà Nội).

Theo định hướng nghiên cứu các cây thuốc có khả năng tác động đến thụ thể ACE-2 – đích tấn công của virus SARS-CoV-2 khi xâm nhập cơ thể người, nhóm đã phân lập được 4 hợp chất bis-coumarin glycoside mới gồm cis-paratrimerin A, B và trans-paratrimerin A, B (1–4) từ rễ cây Xáo tam phân.

Các hợp chất này được phân lập. Hai hợp chất cis-paratrimerin B và cis-paratrimerin A thể hiện hoạt tính ức chế ACE-2 in vitro với giá trị IC₅₀ lần lượt là 28,9 μM và 68,1 μM. Ngoài ra, cả cao chiết nước và cao chiết ethanol từ rễ cây Xáo tam phân cũng cho thấy khả năng ức chế ACE-2 trên in vitro.

Sử dụng phương pháp nghiên cứu mô phỏng trên máy tính, 4 biscoumarin glycoside bao gồm cis-paratrimerin A, B và trans-paratrimerin A, B (1-4) có ái lực liên kết cao với protein ACE-2. Các biscoumarin glycoside của cây Xáo tam phân là các hoạt chất ức chế ACE-2 tiềm năng và cần được nghiên cứu sâu hơn trong việc điều trị các bệnh liên quan đến virus nói chung và Covid-19 nói riêng.

Những kết quả nổi bật

GS.TS. Nguyễn Mạnh Cường tại phòng thí nghiệm.

Theo GS.TS Nguyễn Mạnh Cường, ở bệnh nhân nhiễm SARS-CoV-2, hội chứng “cơn bão cytokine” là nguyên nhân chính gây phản ứng viêm quá mức, làm trầm trọng diễn tiến bệnh và gây tổn thương đa cơ quan. Việc tìm kiếm các hợp chất tự nhiên có tác dụng kháng viêm mạnh từ dược liệu bản địa được xem là hướng nghiên cứu tiềm năng trong hỗ trợ và điều trị bệnh.

Trong đề tài này, nhóm đã bước đầu ghi nhận những kết quả nổi bật trong việc phát hiện tác dụng kháng viêm từ nhiều loại cây thuốc Việt Nam. Cụ thể, nhóm đã xác định 5 loại cao chiết thực vật có khả năng kháng viêm mạnh, gồm: Đại hoàng (Rheum officinale), cành lá loài Huỳnh đàn báp (Dysoxylum tpongense), rễ loài Nhó đông (Morinda longissima), thân rễ loài Thông Krempf (Pinus krempfii) và hạt loài Chanh leo tím (Passiflora edulis).

Ngoài ra, cao chiết từ rễ cây Nhó đông và hạt chanh leo tím được đánh giá cao cả về mặt khoa học lẫn khả năng ứng dụng trong dược phẩm. Hai loại cao chiết này cần được nghiên cứu tiếp để phát triển thành thuốc điều trị các bệnh lý liên quan đến viêm và suy giảm trí nhớ, đặc biệt trong việc bảo vệ tế bào thần kinh.

Trong thử nghiệm trên động vật, cao chiết cồn từ rễ cây Nhó đông (MLE) cho thấy hiệu quả kháng viêm mạnh trên chuột thí nghiệm. Phân tích thành phần hóa học bằng phương pháp HPLC-HR-MS xác định các hợp chất chính trong cao chiết là

anthraquinone và anthraquinone glycoside. Các nghiên cứu mô phỏng trên máy tính cho thấy những hợp chất này có khả năng ức chế enzyme COX-2 – một enzyme quan trọng kích hoạt phản ứng viêm trong cơ thể.

Ngoài ra, nhóm cũng phát hiện cao chiết giàu hợp chất stilben từ hạt chanh leo tím. Các hợp chất chính gồm trans-piceatannol, scirpusins A, B và cassigarol. Khi thử nghiệm ở liều 100 và 200 mg/kg, cao chiết này thể hiện khả năng giảm stress oxy hóa và viêm trong não, đồng thời bảo vệ tế bào thần kinh trên mô hình chuột bị thoái hóa thần kinh.

Kết quả nghiên cứu đã mở ra hướng đi mới cho việc ứng dụng phụ phẩm nông nghiệp như hạt chanh leo trong bào chế thuốc kháng viêm và bảo vệ thần kinh. Đồng thời, nghiên cứu còn góp phần hỗ trợ điều trị các bệnh lý suy giảm trí nhớ, đặc biệt là ở những bệnh nhân hậu Covid-19.

Nhật Phong