Đột phá chính sách tạo động lực cho nhà khoa học

Hoạt động nghiên cứu khoa học tại Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm.

Cơ chế tài chính mới cho nhà khoa học

Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo năm 2025 và Nghị định số 263/2025/ NĐ-CP vừa được ban hành quy định chi tiết và hướng dẫn một số điều của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo đã mở ra bước ngoặt về chính sách đối với đội ngũ nhà khoa học.

Theo đó, với việc xóa bỏ “trần lương”, thu nhập của viên chức, người lao động thuộc tổ chức khoa học và công nghệ công lập không còn bị bó buộc trong các mức gấp hai, gấp ba… so với bảng lương Nhà nước. Tổ chức khoa học và công nghệ công lập được tự chủ, tự chịu trách nhiệm sử dụng các nguồn thu từ ngân sách Nhà nước, từ kinh phí công lao động của hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, từ các nguồn hợp pháp để chi trả lương và thu nhập.

Việc trả lương và thu nhập theo vị trí việc làm, nhiệm vụ được giao, hiệu quả công việc để bảo đảm thu nhập tương xứng với số lượng, chất lượng và hiệu quả thay vì tính lương theo “ngạch, bậc” cố định như trước đây. Bên cạnh đó, các khoản thu nhập từ thương mại hóa kết quả nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo của tổ chức cũng được trả cho viên chức và người lao động một cách công khai, theo thỏa thuận.

Một ưu đãi quan trọng khác là miễn thuế thu nhập cá nhân cho nhà khoa học khi tham gia chuyển giao công nghệ, cũng như được miễn thuế nhập khẩu thiết bị trực tiếp phục vụ nghiên cứu.

Khi rào cản tài chính được gỡ bỏ, các tổ chức khoa học, công nghệ có thể cạnh tranh để thu hút người Việt Nam định cư ở nước ngoài và các chuyên gia người nước ngoài. Cơ chế mới cho phép đưa ra các “gói” đãi ngộ như lương, nhà ở, điều kiện làm việc... đủ hấp dẫn để thuyết phục các nhà khoa học có tên tuổi về Việt Nam làm việc.

Bộ Khoa học và Công nghệ cho rằng, cơ chế mới về thu hút nhân lực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo nước ngoài kỳ vọng giúp Việt Nam hội nhập sâu rộng hơn vào chuỗi giá trị và mạng lưới nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo toàn cầu, giải quyết các bài toán chiến lược của đất nước, góp phần giúp Việt Nam phát triển mạnh mẽ hơn trong giai đoạn vươn mình hiện nay.

“Sự trở về” của các nhân tài sẽ mang theo kiến thức, kinh nghiệm, tư duy đổi mới và mạng lưới quan hệ quốc tế, trực tiếp nâng cao năng lực nghiên cứu, phát triển công nghệ trong nước. Đội ngũ nhân tài cũng là yếu tố cốt lõi để Việt Nam làm chủ công nghệ lõi, tự chủ sản xuất các sản phẩm công nghệ cao, giảm phụ thuộc vào nước ngoài và nâng cao vị thế trên bản đồ công nghệ toàn cầu.

Trao quyền để tổ chức khoa học mạnh lên

Nếu chính sách đối với nhà khoa học tạo động lực từ phía cá nhân thì những thay đổi về cơ chế đối với tổ chức khoa học và công nghệ lại mở ra động lực cho hệ thống các cơ sở nghiên cứu. Lần đầu tiên, các viện, trung tâm nghiên cứu công lập được trao một mức tự chủ toàn diện về tổ chức bộ máy, nhân sự, tài chính và triển khai nhiệm vụ khoa học; trong đó, đột phá quan trọng là tự chủ tuyển dụng.

Nghị định số 263/2025/NĐ-CP giao quyền cho các tổ chức khoa học và công nghệ công lập được quyết định việc tuyển dụng, quản lý, sử dụng viên chức và người lao động theo quy định khi tổ chức có phòng, ban hoặc viên chức chuyên trách công tác tổ chức, cán bộ. Quy định mới này giúp các tổ chức khoa học và công nghệ công lập hoàn toàn chủ động tháo gỡ các nút thắt trong việc tuyển dụng, quản lý, sử dụng viên chức và người lao động của tổ chức.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Tiến Dũng, Trưởng ban Ứng dụng và triển khai công nghệ (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam): Trước đây, mọi tuyển dụng phải trình cơ quan chủ quản, khiến quá trình kéo dài và làm mất cơ hội thu hút nhân lực giỏi. Nhân sự quản lý theo Luật Công chức, viên chức, rất khó để tổ chức khoa học, công nghệ sa thải, tuyển dụng, bổ nhiệm theo cách khác. Nay, các viện nghiên cứu có thể chủ động tuyển đúng người, đúng thời điểm, đúng chuyên mônyếu tố quyết định trong các lĩnh vực công nghệ phát triển nhanh như trí tuệ nhân tạo, sinh học, vật liệu mới…

Quyền tự chủ tài chính cũng được mở rộng, với việc tổ chức khoa học và công nghệ có thể tự quyết định mức chi cho nhiệm vụ khoa học và công nghệ, tự chủ chi thường xuyên và chi đầu tư; đồng thời được chủ động khai thác các nguồn thu hợp pháp để nuôi dưỡng hoạt động nghiên cứu. Đây là điều kiện cần thiết để các viện nghiên cứu mạnh dạn đầu tư phòng thí nghiệm, mua sắm thiết bị và triển khai các hướng nghiên cứu mới có tính rủi ro cao nhưng mang lại giá trị chiến lược.

Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo và nghị định hướng dẫn cho phép tổ chức khoa học và công nghệ thành lập doanh nghiệp hoặc góp vốn vào doanh nghiệp để thương mại hóa sản phẩm nghiên cứu. Quy định này tạo cầu nối trực tiếp giữa phòng thí nghiệm và thị trường, giúp kết quả nghiên cứu nhanh chóng trở thành sản phẩm có giá trị kinh tế. Lợi nhuận thu được không chỉ giúp tăng thu nhập cho nhà khoa học mà còn tạo nguồn tài chính để tái đầu tư cho hoạt động nghiên cứu. Đây là mô hình mà nhiều quốc gia có nền khoa học mạnh đã thực hiện thành công. Tuy nhiên, tự chủ đi đôi với yêu cầu minh bạch tài chính, đánh giá hiệu quả theo sản phẩm đầu ra và chuẩn hóa quy trình quản trị.

Cơ chế mới còn cho phép tổ chức khoa học, công nghệ công lập được quyền thuê chuyên gia, nhà khoa học là người Việt Nam định cư ở nước ngoài, là người nước ngoài đảm nhiệm chức danh lãnh đạo, quản lý tại tổ chức, qua đó giúp đơn vị tiếp cận mô hình vận hành hiện đại theo thông lệ quốc tế. Khi một tổ chức khoa học có khả năng thu hút, quản lý và vận hành theo chuẩn quốc tế, mức độ hội nhập và năng lực cạnh tranh sẽ được nâng lên đáng kể.

Theo các nhà khoa học, các chính sách mới tạo thành hệ thống hoàn chỉnh, cá nhân được bảo đảm động lực, tổ chức được bảo đảm quyền lực và hệ thống được bảo đảm sự kết nối và hội nhập. Khi tổ chức khoa học và công nghệ mạnh lên từ bên trong, đó sẽ là những hạt nhân dẫn dắt đổi mới sáng tạo, góp phần giải quyết các bài toán chiến lược của đất nước và nâng cao vị thế khoa học, công nghệ Việt Nam.

HÀ LINH