Đổi mới ra đề Ngữ văn: Từ học thuộc sang tư duy sáng tạo

Từ học thuộc lòng đến phát triển năng lực tư duy

Theo Công văn số 3935/BGDĐT-GDTrH hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ giáo dục trung học năm học 2024–2025 tiếp tục khẳng định: "Đối với môn Ngữ văn, tránh sử dụng những văn bản, đoạn trích đã được học trong sách giáo khoa để làm ngữ liệu kiểm tra đánh giá năng lực đọc hiểu và viết trong các đề kiểm tra định kì nhằm khắc phục tình trạng học sinh chỉ học thuộc bài hoặc sao chép nội dung tài liệu có sẵn".

Các trường phổ thông được yêu cầu không sử dụng lại các văn bản đã học trong SGK khi ra đề kiểm tra định kỳ môn Ngữ văn. Giáo viên được khuyến khích lựa chọn ngữ liệu mới, gần gũi với đời sống, phù hợp với lứa tuổi học sinh và có giá trị giáo dục. Đây được xem là bước tiến quan trọng trong tiến trình đổi mới kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học.

Trong nhiều năm qua, việc học Văn ở trường phổ thông vẫn mang nặng tính ghi nhớ. Học sinh thường học thuộc lòng văn bản, ghi nhớ ý chính hoặc chép theo bài mẫu. Khi yêu cầu "ra đề bằng ngữ liệu mới" được đặt ra, học sinh buộc phải đọc hiểu, cảm thụ và thể hiện quan điểm cá nhân - đúng với tinh thần "học để hiểu, học để sáng tạo".

Một tiết học của thầy và trò Trường THCS Nguyễn Thị Lựu, phường Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp.

Thầy Đỗ Ngọc Thống, Tổng Chủ biên Chương trình môn Ngữ văn 2018, từng khẳng định: "Đề thi phải dựa vào ngữ liệu mới, do đó giáo viên không thể dạy học sinh học thuộc lòng văn bản có sẵn. Dạy cho học sinh cách đọc, cách viết chính là dạy cho các em chiếc cần câu, chứ không phải con cá".

Tinh thần ấy cũng được nhấn mạnh trong công văn 3175/BGDĐT-GDTrH năm 2022, coi việc kiểm tra – đánh giá là cơ hội để phát triển năng lực ngôn ngữ, tư duy phản biện và cảm xúc thẩm mỹ, thay vì chỉ xác định mức độ ghi nhớ kiến thức.

Ngữ liệu ngoài SGK - Cơ hội kết nối môn Văn với đời sống

Ngữ liệu ngoài SGK là những văn bản, đoạn trích hoặc tư liệu ngôn ngữ không nằm trong chương trình chính thức, nhưng có giá trị tư tưởng, nghệ thuật và ngôn ngữ phù hợp với năng lực nhận thức của học sinh. Đó có thể là một bài viết báo chí, tản văn, truyện ngắn, thơ, ca dao, lời bài hát hay một trích dẫn mang thông điệp nhân văn, tích cực.

Vấn đề quan trọng hơn cả là độ tin cậy và tính phù hợp của nguồn ngữ liệu. Những văn bản được công bố hợp pháp, có xuất xứ rõ ràng, in trong sách chuyên khảo hoặc đăng tải trên báo chí chính thống đều được coi là nguồn đáng tin cậy. Ngược lại, các bài viết trôi nổi trên mạng xã hội, không rõ tác giả hoặc chưa được kiểm chứng, cần được sử dụng thận trọng.

Trong một số trường hợp, giáo viên có thể chọn ngữ liệu từ mạng xã hội nếu nội dung trong sáng, nhân văn và phù hợp với lứa tuổi học sinh, phù hợp với mục tiêu kiểm tra đánh giá năng lực học sinh. Tuy nhiên, cần bảo đảm không vi phạm bản quyền, không xuyên tạc ý nghĩa nguyên bản và nên ghi chú "Ngữ liệu sưu tầm" nếu chưa xác định được nguồn cụ thể. Dù lấy từ đâu, ngữ liệu cần đáp ứng chuẩn mực ngôn ngữ, có giá trị giáo dục và khơi gợi năng lực cảm thụ.

Đưa học sinh trở lại với hơi thở cuộc sống

Thực tế giảng dạy cho thấy, khi giáo viên chủ động lựa chọn ngữ liệu mới, các tiết kiểm tra Ngữ văn trở nên sinh động, hấp dẫn và gần gũi hơn. Học sinh hứng thú hơn với các đề đọc hiểu, vì văn bản thường gắn liền với những vấn đề của cuộc sống, từ đạo đức, lối sống đến các giá trị nhân văn đương đại.

Việc sử dụng ngữ liệu mới giúp đánh giá đúng năng lực tư duy, khả năng diễn đạt và cảm xúc thẩm mỹ của học sinh. Đồng thời, đây cũng là cơ hội để giáo viên phát huy sự sáng tạo trong quá trình giảng dạy và ra đề kiểm tra. Khi giáo viên chủ động lựa chọn, thẩm định và sử dụng ngữ liệu một cách khoa học, đề kiểm tra không chỉ phản ánh năng lực học sinh mà còn thể hiện tư duy sư phạm của người dạy.

Việc sử dụng ngữ liệu ngoài SGK không chỉ là yêu cầu đổi mới về hình thức, mà còn phản ánh tầm nhìn nhân văn của giáo dục hiện đại: đưa học sinh trở lại với hơi thở cuộc sống, nơi mỗi văn bản không chỉ là tài liệu học tập mà còn là tấm gương soi chiếu tâm hồn.

Khi được thực hiện đúng cách, mỗi bài kiểm tra Ngữ văn sẽ không còn là phép đo trí nhớ, mà trở thành hành trình trải nghiệm, khám phá và nuôi dưỡng cảm xúc. Môn Văn khi ấy thực sự trở lại với giá trị đích thực của nó - dạy con người biết đọc, biết nghĩ, biết cảm và biết sống nhân văn giữa đời thường.

Nguyễn Minh Thanh – Tổ trưởng Tổ Ngữ văn Trường THCS Nguyễn Thị Lựu, phường Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp