Đối đầu Mỹ - Iran khiến thế giới 'nín thở'

Ảnh minh họa thảm kịch tàu chiến Mỹ bắn rơi máy bay chở khách Iran năm 1988. Ảnh: DM MFA

Đòn “chí mạng” gây thảm kịch trên vịnh Ba Tư

Theo trang Britannica, tháng 7/1988, khu vực vịnh Ba Tư căng như dây đàn. Cuộc chiến Iran-Iraq biến nơi đây thành vùng nước “tử thần”, nơi các tàu chở dầu trở thành mục tiêu trong trò chơi sinh tử giữa hai quốc gia. Mỹ, quyết bảo vệ tuyến vận tải dầu mỏ huyết mạch, đã điều các chiến hạm đến tuần tra khu vực. Trong số đó có tàu tuần dương USS Vincennes, do Đại tá William C. Rogers III chỉ huy. Đây là vị sĩ quan nổi tiếng với lối hành xử cứng rắn, sẵn sàng nổ súng trước khi đặt câu hỏi.

Bất chấp lệnh giới hạn hành động, Đại tá Rogers vẫn hạ quyết tâm đuổi cùng diệt tận một tàu pháo Iran. Nhưng thay vì chiến thắng, ông tạo ra một thảm kịch.

Lúc 10h47 sáng 3/7, chuyến bay Iran Air 655 – một chiếc Airbus A300 – cất cánh từ thành phố Bandar-e Abbas, miền nam Iran hướng về thành phố Dubai thuộc Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất. Máy bay dân sự này chở 290 người, bao gồm 66 trẻ em.

Trên màn hình radar của tàu chiến Vincennes, máy bay dân sự bị nhầm thành chiến đấu cơ F-14 Tomcat của Iran.

Cuộc gọi cảnh báo phát ra. Không lời hồi đáp. Sự hỗn loạn lan rộng trong phòng điều khiển. Và vào lúc 10h54, hai quả tên lửa SM-2 bay vút lên trời, xé toạc thân máy bay dân sự. Không một ai sống sót.

Thảm họa không chỉ cướp đi mạng sống của 290 người, mà còn thổi bùng một làn sóng phẫn nộ tại Iran. Dù Washington khẳng định đây là một “tai nạn khủng khiếp”, Tehran xem đó là bằng chứng rõ rệt cho sự ngạo mạn và thù địch cố hữu của Mỹ. Vụ việc trở thành vết nứt khởi đầu cho mối quan hệ thù địch kéo dài hơn ba thập kỷ.

Một tên lửa được phóng từ tàu chiến Vincennes. Ảnh: CN Travel

Những thỏa thuận trong bóng tối

Theo PBS, những năm sau thảm kịch máy bay Iran Air 655 là chuỗi ngày căng như dây đàn, mở màn bằng một vụ bê bối làm rúng động cả Washington: Vụ bê bối Iran–Contra.

Contra là một lực lượng vũ trang nổi dậy, hoạt động tại Nicaragua từ thập niên 80. Khi đó, chính quyền cánh tả do Mặt trận Sandinista lãnh đạo nắm quyền ở Nicaragua, có xu hướng đối nghịch Mỹ, khiến Washington lo ngại.

Chính quyền Mỹ giao nhiệm vụ cho CIA vũ trang, huấn luyện và tài trợ ngầm cho Contra trong suốt thập niên 80 để chống đối chính phủ Nicaragua. Năm 1982, quốc hội Mỹ thông qua tu chính án Boland, cấm CIA và Bộ Quốc phòng nước này dùng ngân sách chính thức để hỗ trợ Contra.

Khi Quốc hội Mỹ cấm tài trợ cho lực lượng Contra ở Nicaragua, Tổng thống Mỹ khi đó, ông Ronald Reagan, vẫn ra lệnh cho cố vấn an ninh quốc gia Robert McFarlane: “Hãy làm bất cứ điều gì để giữ họ tồn tại”.

Mệnh lệnh đó đã mở đường cho một mạng lưới ngầm gồm buôn bán vũ khí với đối thủ, trao đổi con tin và rửa tiền quy mô toàn cầu. Năm 1985, Iran, lúc đó đang trong cuộc chiến với Iraq và bị Mỹ cấm vận, âm thầm thỏa thuận để mua hơn 1.500 tên lửa từ Washington. Đổi lại, Tehran phải tác động tới các nhóm thân Iran ở Lebanon để thả một số con tin Mỹ.

Hơn 1.500 tên lửa sau đó được chuyển đến Iran, nhưng chỉ 3 con tin được thả, và 3 người khác nhanh chóng bị bắt thay thế.

Tệ hơn, lợi nhuận từ vụ buôn bán được chuyển sang tài trợ trái phép cho Contra, với bàn tay điều phối của Trung tá Oliver North. Khi vụ việc bị phanh phui năm 1986, niềm tin vào chính quyền ông Reagan sụp đổ. Dù không bị kết tội trực tiếp, hình ảnh Tổng thống bị hoen ố: chỉ 14% dân Mỹ tin rằng ông Reagan không đổi vũ khí lấy con tin.

Với Tehran, vụ Iran-Contra là bằng chứng: Mỹ không đáng tin. Còn với Washington, nó củng cố ám ảnh về một Iran đầy toan tính.

Cùng lúc đó, chương trình hạt nhân của Iran trở thành tâm điểm. Các lệnh trừng phạt dồn dập tới từ Mỹ, Liên Hợp Quốc và Liên minh châu Âu. Nhưng rồi, năm 2015, một cửa sổ ngoại giao hé mở: Thỏa thuận hạt nhân JCPOA ra đời. Được ca ngợi là thắng lợi lịch sử, thỏa thuận buộc Iran thu hẹp chương trình hạt nhân và chấp nhận thanh tra gắt gao, đổi lấy việc dỡ bỏ trừng phạt.

Cựu Tổng thống Mỹ Ronald Reagan. Ảnh: Ronald Reagan Library

Từ hy vọng đến đòn thù

Sự lạc quan mong manh từ JCPOA nhanh chóng tan biến. Theo ABC News, năm 2018, Tổng thống Donald Trump đơn phương rút Mỹ khỏi thỏa thuận JCPOA, gọi đó là “thỏa thuận tồi tệ”. Ông Trump lập luận rằng JCPOA cho Iran quá nhiều lợi ích mà không đủ ràng buộc, và ông tái áp đặt các lệnh trừng phạt kinh tế khắc nghiệt trong chiến dịch “áp lực tối đa”. Quyết định này, bất chấp sự phản đối từ các đồng minh như Pháp, Đức và Anh, đã làm leo thang căng thẳng. Iran đáp trả bằng cách dần rút khỏi các cam kết JCPOA, tăng cường làm giàu uranium và khiến thế giới lo ngại về nguy cơ chạy đua hạt nhân.

Căng thẳng đạt đỉnh vào tháng 1/2020 với vụ ám sát tướng Qasem Soleimani, chỉ huy Lực lượng Quds của Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran.

Theo CNBC, ông Soleimani, được coi là nhân vật quyền lực thứ hai ở Iran sau lãnh tụ Tối cao Ayatollah Ali Khamenei, là bộ óc đằng sau mạng lưới ủy nhiệm của Iran trên khắp Trung Đông, từ Iraq đến Syria, Lebanon, Yemen và Afghanistan.

Ông Soleimani bị hạ sát trong một cuộc không kích của Mỹ tại Baghdad (Iraq), một động thái mà các nhà phân tích gọi là “thay đổi cuộc chơi”. Michael Knights, một chuyên gia về vùng Vịnh, mô tả cái chết của ông Soleimani là một cú sốc đối với Iran.

Iran thề trả thù, và các nhóm ủy nhiệm được Iran hậu thuẫn tăng cường các cuộc tấn công vào các căn cứ và cơ sở ngoại giao của Mỹ ở Trung Đông, bao gồm cả vụ tấn công vào Đại sứ quán Mỹ tại Baghdad.

Cái chết của ông Soleimani làm trầm trọng thêm mối quan hệ vốn đã mong manh. Theo CNBC, việc Mỹ rút khỏi JCPOA và các lệnh trừng phạt khắc nghiệt đã làm suy yếu nền kinh tế Iran, nhưng Tehran vẫn tiếp tục mở rộng ảnh hưởng khu vực thông qua các nhóm ủy nhiệm. Iran cũng tuyên bố không còn tuân thủ các hạn chế hạt nhân của JCPOA, và đến năm 2023, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) báo cáo rằng Iran đã làm giàu uranium đến mức gần cấp độ vũ khí tại cơ sở Fordow, làm dấy lên lo ngại toàn cầu.

Tướng Qasem Soleimani, chỉ huy Lực lượng Quds của Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran. Ảnh: AFP

Thất bại đàm phán và tấn công cơ sở hạt nhân

Dưới thời Tổng thống Joe Biden, nỗ lực khôi phục JCPOA đã thất bại. Theo ABC News, vào cuối nhiệm kỳ của ông Biden - năm 2024, một phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Mỹ thừa nhận rằng các cuộc đàm phán với Iran “còn rất xa”.

Căng thẳng tiếp tục leo thang, với các cuộc tấn công qua lại giữa Israel và Iran, bao gồm các cuộc không kích của Israel vào các cơ sở hạt nhân Iran.

Đỉnh điểm là vào ngày 21/6 năm 2025, khi Mỹ tiến hành các cuộc không kích vào 3 cơ sở hạt nhân của Iran tại Fordow, Natanz và Isfahan, sử dụng hơn một chục quả bom xuyên hầm GBU-57. Theo CNN, Tổng thống Trump tuyên bố các cuộc tấn công đã “hoàn toàn và triệt để phá hủy” chương trình hạt nhân của Iran, với Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth lặp lại rằng các cơ sở đã bị “xóa sổ”.

Tuy nhiên, theo The Conversation và CNN, các đánh giá tình báo sơ bộ của Cơ quan Tình báo Quốc phòng (DIA) lại vẽ ra một bức tranh khác. Các cuộc không kích đã gây thiệt hại nghiêm trọng cho các cơ sở trên mặt đất, nhưng các thành phần cốt lõi của chương trình hạt nhân Iran - như máy ly tâm và kho dự trữ uranium làm giàu - vẫn còn nguyên vẹn. Một nguồn tin cho biết Iran có thể đã chuyển uranium làm giàu ra khỏi các địa điểm trước khi bị tấn công.

DIA ước tính rằng các cuộc tấn công chỉ làm chương trình hạt nhân của Iran thụt lùi vài tháng, trái ngược với tuyên bố của ông Trump rằng nó đã bị đẩy lùi hàng thập kỷ. Các chuyên gia như Jeffrey Lewis từ Viện Middlebury (Mỹ) đồng ý rằng các cơ sở ngầm quan trọng, đặc biệt là tại Fordow và Isfahan, vẫn có khả năng phục hồi nhanh chóng.

Theo The Conversation, Nhà Trắng bác bỏ đánh giá của DIA, gọi đó là “sai lầm hoàn toàn” và cáo buộc các rò rỉ tình báo là nỗ lực làm mất uy tín của ông Trump. Trong khi đó, các nhà lập pháp Dân chủ bày tỏ nghi ngờ về tính trung thực của chính quyền, đặc biệt sau khi các cuộc họp giao ban mật với Quốc hội bị hủy bỏ mà không có lời giải thích. Sự nghi ngờ lẫn nhau này phản ánh một vấn đề lớn hơn: Sự chính trị hóa thông tin tình báo, làm xói mòn niềm tin và cản trở khả năng đưa ra quyết định sáng suốt về an ninh Trung Đông.

Oanh tạc cơ B-2 (giữa) được Không quân Mỹ sử dụng trong chiến dịch ném bom cơ sở hạt nhân Iran vào tháng 6/2025. Ảnh: Reuters

Không lối thoát?

Hành trình từ thảm kịch Iran Air 655 đến các cuộc không kích năm 2025 là câu chuyện về những cơ hội bị bỏ lỡ và sự thù địch dai dẳng. Mỗi sự kiện - từ vụ bê bối Iran-Contra, rút khỏi JCPOA, ám sát tướng Soleimani, đến các cuộc tấn công hạt nhân - đều làm sâu thêm hố ngăn cách giữa Mỹ và Iran. JCPOA từng mang lại hy vọng về một giải pháp ngoại giao, nhưng sự sụp đổ của nó và các hành động thù địch sau đó đã đẩy hai quốc gia vào một vòng xoáy xung đột dường như không có hồi kết.

Theo The Conversation, việc đánh giá tác động lâu dài của các cuộc không kích năm 2025 là một “bí ẩn” không thể giải đáp hoàn toàn, vì không ai có thể dự đoán cách Iran sẽ thích nghi. Trong khi ông Trump tuyên bố chiến thắng, các nhà phân tích cảnh báo rằng chương trình hạt nhân của Iran, với các cơ sở bí mật và khả năng phục hồi, vẫn là một mối bận tâm lớn.

Mối quan hệ Mỹ-Iran vẫn là một câu đố hóc búa, bị bủa vây bởi những hiểu lầm, tham vọng và sự không tin tưởng. Khi cả hai bên tiếp tục các động thái quân sự và ngoại giao, thế giới vẫn nín thở, chờ đợi liệu một ngày nào đó, một giải pháp hòa bình có thể phá vỡ vòng xoáy bế tắc này, hay liệu căng thẳng sẽ tiếp tục leo thang, đẩy khu vực vào một cuộc xung đột lớn hơn.

Nguyễn Thái - (t/h)