Đình Ruối - Nơi thờ 'Nữ tình báo' đầu tiên trong sử Việt

Tọa lạc tại vùng đất xã Tân Minh (Ninh Bình), Đình Ruối thâm nghiêm bền bỉ lưu dấu chiến công của Kiến Quốc phu nhân Lương Thị Minh Nguyệt, người được mệnh danh là “nữ tình báo” đầu tiên trong sử Việt. Vượt lên giá trị kiến trúc nghệ thuật, Di tích lịch sử - văn hóa quốc gia Đình Ruối trở thành “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống yêu nước, đồng thời mở ra triển vọng phát triển du lịch tâm linh giàu bản sắc.

Toàn cảnh Đình Ruối.

Lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc từng ghi nhận nhiều nữ anh hùng kiên trung. Bên cạnh những vị tướng cầm quân nơi sa trường, bà Lương Thị Minh Nguyệt để lại dấu ấn riêng với nghệ thuật “địch vận” dùng trí tuệ thâm nhập lòng địch để nắm bắt thời cơ, định đoạt cục diện trận đánh.

Theo các tư liệu lịch sử lưu tại di tích, năm 1406, nhà Minh đem 20 vạn quân sang xâm lược nước ta. Năm 1407, tướng giặc Mộc Thạnh sai quân lấy đất núi Thiên Kiện (núi Bô), phá tháp Chương Sơn (xã Tân Minh ngày nay) vận chuyển về cánh đồng Lai Cách (xã Phong Doanh) để đắp thành Cổ Lộng. Tòa thành án ngữ đường thủy sông Đáy và đường bộ Thiên Lý, tạo thành bàn đạp để giặc Minh cai trị, đàn áp các cuộc nổi dậy.

Trước cảnh nước mất nhà tan, bà Lương Thị Minh Nguyệt cùng chồng là ông Đinh Công Tuấn (người làng Ngọc Chuế) nung nấu ý chí diệt giặc. Thay vì đối đầu trực diện, bà bàn với chồng dùng kế sách thâm nhập nội bộ. Bà mở quán bán hàng ăn ngay sát thành Cổ Lộng để tiếp cận đối phương. Với nhan sắc cùng sự khéo léo, quán hàng nhanh chóng trở thành điểm lui tới của binh lính, tướng lĩnh nhà Minh.

Tại đây, bà nhẫn nại thu thập thông tin, ghi nhớ từng vị trí kho lương, bố trí vũ khí, đường đi lối lại trong thành. Những thông tin quân sự này được bà bí mật vẽ thành sơ đồ, chuyển cho nghĩa quân Lam Sơn.

Đỉnh cao của nghệ thuật tình báo nhân dân thể hiện qua kế sách “túi ngủ”. Tương truyền, lợi dụng vùng đất chiêm trũng vốn nhiều muỗi, bà bày cách cho quân giặc chui vào bao vải để ngủ tránh côn trùng. Quân Minh tin và làm theo lời bà.

Đêm cuối năm Bính Ngọ 1426, bà cùng các thôn nữ mang rượu thịt vào thành khao quân. Khi binh lính giặc say rượu và chui vào túi ngủ, bà cùng các cô gái nhanh tay thắt chặt miệng túi. Tín hiệu phát ra, ông Đinh Công Tuấn cùng binh lính phục sẵn bên ngoài phối hợp với đại quân Lê Lợi ập vào. Thành Cổ Lộng thất thủ nhanh chóng. Quân giặc không kịp trở tay, bị tiêu diệt hoặc bắt sống.

Đánh giá về vai trò lịch sử của nhân vật, ông Nguyễn Văn Thư, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh nhận định: “Đình Ruối mang giá trị đặc biệt bởi nơi đây tôn vinh hai nhân vật quan trọng thời Lê. Xét dưới góc độ lịch sử, chiến công của bà Minh Nguyệt là điển hình tiêu biểu cho nghệ thuật tình báo nhân dân và thế trận lòng dân. Tư duy sắc sảo của bà giúp nghĩa quân hạ thành Cổ Lộng nhanh chóng, bẻ gãy mắt xích phòng thủ quan trọng của địch tại vùng hạ lưu, góp phần vào thắng lợi chung của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn”.

Ban thờ Kiến Quốc phu nhân Lương Thị Minh Nguyệt và chồng bà là ông Đinh Công Tuấn.

Sau chiến thắng, vợ chồng bà khước từ chức tước, bổng lộc vua ban, chỉ xin ruộng đất và miễn sưu thuế 3 năm cho dân trong vùng. Ngày 25/11/1443 (âm lịch), hai ông bà qua đời. Vua Lê truy phong bà là Kiến Quốc phu nhân, cho lập đền thờ ngay trên nền nhà cũ.

Đình Ruối được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia theo Quyết định số 3959-VH/QĐ năm 1992. Đình thờ Kiến Quốc phu nhân Lương Thị Minh Nguyệt cùng chồng là Đinh Công Tuấn. Tên gọi “Đình Ruối” xuất phát từ đặc điểm cảnh quan độc đáo, phía trước đình có dậu bằng những cây duối cổ thụ ken dày như bức tường thành, che chắn cho chốn linh thiêng.

Về kiến trúc, Đình Ruối mang đậm phong cách nghệ thuật truyền thống, đặc biệt là dấu ấn thời Hậu Lê (thế kỷ XVII - XVIII) và thời Nguyễn. Qua nhiều lần trùng tu, đình vẫn giữ bố cục truyền thống và các mảng chạm khắc tinh tế.

Di tích lịch sử - văn hóa Đình Ruối.

Tiền đường gồm 5 gian với 4 bộ vì kiểu chồng rường giá chiêng, kết cấu chịu lực vững chắc. Hệ thống vì kèo, các xà được các nghệ nhân xưa chạm khắc công phu. Đề tài trang trí phong phú với tứ linh (Long, Ly, Quy, Phượng), tứ quý (Tùng, Cúc, Trúc, Mai) được chạm lộng, chạm bong tinh xảo.

Điểm nhấn nghệ thuật nằm ở xà dọc gian giữa với hình tượng “lưỡng long chầu nguyệt”. Hình rồng được thể hiện với những lớp đao mác nhiều tầng, vút lên uy dũng mang phong cách nghệ thuật thời Hậu Lê (thế kỷ XVII-XVIII). Sự tỉ mỉ trong từng đường nét chạm trổ trên hệ thống kiến trúc gỗ cho thấy trình độ tay nghề điêu luyện của người thợ xưa.

Hậu cung gồm 4 gian, ngăn cách bằng hệ thống cửa bức bàn uy nghiêm. Vì kèo phía trên làm kiểu chồng rường. Tất cả các con rường đều chạm khắc công phu với họa tiết hình rồng, tạo sự uy nghiêm, linh thiêng cho nơi đặt ngai và bài vị của 2 vị phúc thần.

Trao đổi về công tác gìn giữ di sản, ông Phan Viết Đỉnh, Thủ nhang Di tích Đình Ruối cho biết: “Ngoài kiến trúc, đình còn lưu giữ nhiều đạo sắc phong và đồ thờ tự quý giá. Công tác bảo quản các hiện vật luôn được thực hiện nghiêm ngặt. Cộng đồng dân cư và ban khánh tiết coi việc giữ gìn nguyên vẹn các hiện vật gốc là trách nhiệm hàng đầu, bởi đó là bằng chứng xác thực nhất khẳng định giá trị lịch sử và công lao tiền nhân”.

Đoàn rước tại Lễ hội Đình Ruối.

Lễ hội truyền thống Đình Ruối diễn ra trang trọng vào ngày 25/11 âm lịch hằng năm. Tâm điểm là nghi thức rước Thánh về đình. Đội hình rước sắp xếp chặt chẽ: kiệu ông (6 nam khiêng) đi đầu, tiếp đến kiệu bà (6 nữ khiêng), sau cùng là 6 kiệu thành hoàng các thôn. Nghi lễ tái hiện tinh thần thượng võ, thắt chặt tình đoàn kết cộng đồng.

Ngay sau phần rước kiệu uy nghiêm là các nghi thức tế lễ cổ truyền như lễ yên vị, lễ chiếu văn, lễ dâng hương. Bên cạnh đó, lễ hội tái hiện câu chuyện lịch sử năm xưa qua chính các lễ vật dâng cúng. Các tế phẩm dâng lên hai đức thánh gồm bánh vưng (bánh dày), bánh mật, bánh gai, mía, cam… tượng trưng cho những đồ ăn mà bà Nguyệt từng bán cho quân Minh để dò la tin tức của giặc.

Thủ nhang Đình Ruối giới thiệu cho học sinh đến tham quan.

Xác định giữ gìn Đình Ruối là sứ mệnh trao truyền ngọn lửa lịch sử cho thế hệ mai sau, nhiều năm qua, di tích trở thành không gian giáo dục thực tiễn tại địa phương. Nội dung về Đình Ruối được lồng ghép giảng dạy chính khóa trong môn giáo dục địa phương. Các chương trình ngoại khóa, hoạt động trải nghiệm thực tiễn được tổ chức thường xuyên. Trong không gian linh thiêng, những câu chuyện về nghĩa khí, mưu lược của bà Lương Thị Minh Nguyệt được kể lại bằng cảm xúc và niềm tôn kính.

Cô giáo Ngô Thị Yên, Trường THCS Yên Nghĩa cho biết: “Đối với nhà trường, di tích quốc gia Đình Ruối là “giảng đường” thực tế sinh động nhất. Việc chuyển hóa các bài học lịch sử thành trải nghiệm trực quan giúp học sinh thẩm thấu giá trị văn hóa bản địa một cách tự nhiên. Thông qua các hoạt động chăm sóc, bảo vệ cảnh quan, chúng tôi mong muốn khơi dậy trong thế hệ trẻ niềm tự hào nguồn cội và ý thức trách nhiệm gìn giữ di sản của tiền nhân”.

Em Đỗ Thị Ánh Dương, học sinh lớp 7A, Trường THCS Yên Nghĩa bày tỏ: “Là người con sinh ra trên quê hương Kiến Quốc phu nhân, em cảm thấy rất tự hào. Những bài học lịch sử ngay tại di tích giúp chúng em thấu hiểu hơn về trí tuệ và sự hi sinh thầm lặng của tiền nhân. Đây là động lực để thế hệ trẻ nỗ lực học tập, rèn luyện, xứng đáng với truyền thống văn hiến của cha ông”.

Về phát huy giá trị, Đình Ruối có tiềm năng lớn để phát triển du lịch tâm linh. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy tiềm năng này chưa được khai thác hiệu quả. Di tích chủ yếu thu hút người dân địa phương và con em xa quê trong các dịp lễ hội, chưa trở thành điểm đến hấp dẫn trên bản đồ du lịch tỉnh.

Phân tích rõ thực trạng và hướng đi, ông Nguyễn Xuân Hiệp, Trưởng Ban quản lý di tích, Phó Chủ tịch UBND xã Tân Minh nhận định: “Tiềm năng du lịch tâm linh tại Đình Ruối rất lớn với câu chuyện lịch sử độc đáo về “nữ tình báo” Lương Thị Minh Nguyệt. Tuy nhiên, việc khai thác hiện mới dừng lại ở giáo dục truyền thống và lễ hội. Để di tích thực sự trở thành điểm đến thu hút du khách thập phương, chúng tôi xác định cần có những giải pháp căn cơ, bài bản hơn”.

Hiện thực hóa định hướng này, xã Tân Minh đang tập trung xây dựng bộ tài liệu quảng bá chuyên sâu, làm nổi bật giá trị lịch sử “độc bản” của di tích. Hướng đi trọng tâm là phối hợp với các đơn vị lữ hành kết nối Đình Ruối vào chuỗi du lịch với các điểm đến lân cận. Cùng với việc nâng cấp cảnh quan và dịch vụ, địa phương đặc biệt chú trọng nâng cao nhận thức cộng đồng, coi sự đồng thuận của người dân là nền tảng cốt lõi để bảo tồn và phát huy di sản bền vững.

Thời gian tới, cấp ủy, chính quyền và nhân dân xã Tân Minh tiếp tục xác định việc nâng cao công tác bảo tồn, phát huy giá trị Đình Ruối là nhiệm vụ chính trị trọng tâm trong giai đoạn mới. Quyết tâm đánh thức những tiềm năng còn “ngủ yên” sẽ tạo động lực mạnh mẽ thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho nhân dân. Đây là tiền đề vững chắc để địa phương thực hiện thắng lợi các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh.

Viết Dư