Dịch não mô cầu lan rộng, trẻ hóa, phòng ngừa thế nào?

Diễn biến nhanh, nguy cơ tử vong cao

Não mô cầu (Neisseria meningitidis) là một trong những tác nhân vi khuẩn nguy hiểm hàng đầu gây bệnh viêm màng não. Bệnh do não mô cầu xâm lấn (IMD) cũng có thể diễn tiến thành nhiễm trùng huyết (< 15%), sốc nhiễm trùng do não mô cầu (20%) hay viêm phổi (5-20%) hoặc các thể bệnh khác.

Điều đáng lo ngại là tỷ lệ tử vong có thể lên đến 50% nếu không được điều trị kịp thời và di chứng nặng nề vẫn tồn tại ở người khỏi bệnh như điếc, co giật hoặc tổn thương thần kinh vĩnh viễn.

PGS.TS.BS. Đỗ Duy Cường, Viện trưởng Viện Y học Nhiệt đới - Bệnh viện Bạch Mai cho biết: “Não mô cầu là loại vi khuẩn gram âm, cư trú chủ yếu trong vùng mũi họng của người khỏe mạnh, lây truyền qua đường giọt bắn hô hấp. Tỷ lệ người mang trùng không triệu chứng dao động từ 5-20%, cao nhất ở lứa tuổi thanh thiếu niên (23,7%).

Đây chính là “ổ chứa” âm thầm nhưng nguy hiểm, dễ dàng phát tán dịch nếu không có biện pháp phòng ngừa chủ động bởi thường có liên quan đến các hành vi nguy cơ như hút thuốc lá, hôn, tụ tập đông người, đi bar/pub... Mặt khác, những người này hoàn toàn không biết rằng họ đang mang trong mình mầm bệnh có thể gây tử vong cho người khác”.

Trong hơn 20 năm qua, mặc dù y học có nhiều tiến bộ, nhưng dữ liệu tại châu Âu cho thấy tỷ lệ tử vong do não mô cầu vẫn không giảm. Thậm chí bệnh được điều trị, tỷ lệ tử vong vẫn có thể lên đến 10-15%. Trong đó, nhóm huyết thanh W&C có tỷ lệ tử vong cao nhất, lần lượt là 23.5% và 16%. Những bệnh nhân sống sót vẫn đối mặt với nhiều di chứng nặng nề.

Ca bệnh viêm màng não do não mô cầu được chữa khỏi thành công tại Viện Y học Nhiệt đới - Bệnh viện Bạch Mai - Ảnh BVCC

Dịch lan rộng và trẻ hóa

Dữ liệu giám sát dịch tễ tại Việt Nam từ 2016 đến nay cho thấy một thực tế đáng lo ngại, bệnh xuất hiện ở nhiều nơi trên cả nước, nhiều lứa tuổi - từ trẻ sơ sinh, trẻ em, thanh niên cho tới người lớn, đã có các ca tử vong...

Mặt khác, nhóm thanh thiếu niên vừa là nhóm mang trùng và có nguy cơ mắc bệnh cao. Người từ 18 tuổi trở lên chiếm gần 50% ca bệnh. Chỉ riêng 4 tháng đầu năm 2025, các phương tiện truyền thông đã đưa tin tổng cộng 12 ca mắc bệnh do não mô cầu xâm lấn, nhiều hơn số ca được công bố trong cả năm 2024 (năm 2024 tổng số 10 ca).

Các nhóm huyết thanh gây bệnh thường gặp gồm: A, B, C, W, Y, trong đó nhóm C và W được đánh giá là nguy hiểm nhất, tỷ lệ tử vong cao. Tại Việt Nam bên cạnh nhóm B, thì có ghi nhận sự lưu hành của 2 nhóm nguy hiểm C và W, trong đó C là nhóm thường gặp nhất.

Theo Hội Y học Dự phòng Việt Nam, ghi nhận số trường hợp viêm màng não do não mô cầu ở Việt Nam có thể chưa đầy đủ. Tỷ lệ xác định nhóm huyết thanh còn thấp, gây khó khăn cho dự báo dịch và chỉ định phòng ngừa.

“Các nhóm huyết thanh có tính biến đổi theo thời gian và vùng địa lý, khiến việc phòng bệnh trở nên phức tạp hơn bao giờ hết. Điều này đặt ra yêu cầu cần một vắc xin bao phủ rộng các nhóm huyết thanh chính (A, B, C, W, Y)”, PGS.TS.BS. Đỗ Duy Cường nhấn mạnh.

PGS.TS.BS. Đỗ Duy Cường cùng các bác sĩ Viện Y học Nhiệt đới xem kết quả soi dịch não tủy có chứa vi khuẩn não mô cầu là song cầu Gram âm - Ảnh BVCC

Chiến lược bảo vệ rộng: Giảm tỷ lệ mang trùng và hình thành miễn dịch cộng đồng

Không chỉ bảo vệ cá nhân, vắc xin não mô cầu đa giá còn làm giảm tỷ lệ mang trùng - yếu tố then chốt để giảm lây lan trong cộng đồng. Thực tế tại Anh cho thấy, sau khi triển khai vắc xin ACWY cho thanh thiếu niên, tỷ lệ mang trùng giảm 71%, tỷ lệ mắc mới giảm 67% ở cả nhóm chưa được tiêm ngừa - điều này giúp tạo miễn dịch cộng đồng bền vững.

Tại Việt Nam, PGS.TS.BS. Đỗ Duy Cường đề xuất ưu tiên tiêm chủng cho hai nhóm có nguy cơ cao: Trẻ em dưới 5 tuổi, đặc biệt là sơ sinh và nhũ nhi - đối tượng chưa có miễn dịch tự nhiên. Thanh thiếu niên, nhóm có tỷ lệ mang trùng cao nhất, đóng vai trò chính trong lây lan bệnh.

“Việc tiêm vắc xin phòng bệnh não mô cầu bao phủ được nhiều nhóm huyết thanh gây bệnh là giải pháp cần thiết và cấp bách”, PGS Cường nhấn mạnh.

MenACYW-TT – vắc xin thế hệ mới: Cải tiến toàn diện, an toàn và hiệu quả

MenACYW-TT là vắc xin não mô cầu cộng hợp tứ giá mới, cộng hợp giải độc tố uốn ván (TT) làm protein mang, thay thế protein bạch hầu truyền thống.

Vắc xin được phát triển theo dạng dung dịch pha sẵn, rút ngắn thời gian tiêm, giảm nguy cơ sai sót khi pha chế, đồng thời được nhân viên y tế đánh giá cao về tính thuận tiện.

Dữ liệu lâm sàng cho thấy: Với trẻ 12-23 tháng, hiệu quả vượt trội so với vắc xin cùng loại về miễn dịch nhóm huyết thanh C. Người ≥ 56 tuổi: Tạo đáp ứng miễn dịch mạnh hơn vắc xin polysaccharide. Thanh thiếu niên: Đáp ứng cao với các nhóm C, W, Y – đồng thời có thể tiêm cùng HPV9.

“Bệnh não mô cầu xâm lấn là mối nguy hiểm hiện hữu nhưng dễ bị bỏ qua. Việc triển khai chiến lược bảo vệ rộng bằng vắc xin tứ giá là bước đi mang tính quyết định để giảm tỷ lệ tử vong, ngăn chặn dịch và bảo vệ cộng đồng”, PGS.TS.BS Đỗ Duy Cường khẳng định.

Thúy Nga