Đề xuất làm đập dâng 'hồi sinh' những dòng sông Hà Nội

Tiền Phong có cuộc trao đổi với chuyên gia Nguyễn Trường Duy, chuyên gia của Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam về các giải pháp hồi sinh các dòng sông Hà Nội.

Thưa ông, Hà Nội và các địa phương đang tích cực triển khai các giải pháp cải thiện ô nhiễm, suy thoái, cạn kiệt các dòng sông, nhất là TP Hà Nội, ông có góp ý như nào về các giải pháp thực hiện?

Chuyên gia Nguyễn Trường Duy: Tình trạng ô nhiễm các dòng sông là do nước thải bị ô nhiễm, các chất độc hại chưa qua xử lý xả trực tiếp ra sông, rác thải và vật liệu xây dựng đổ lấn chiếm lòng sông nhưng không được xử lý kịp thời, tình trạng vi phạm công trình thủy lợi ngày càng gia tăng. Chúng tôi đề xuất hai nhóm giải pháp lớn để cải thiện tình trạng này là giải pháp phi công trình và công trình.

Trong đó, giải pháp phi công trình bao gồm một số việc cần làm ngay nhưthu gom toàn bộ nước thải bị ô nhiễm đưa về trạm xử lý đạt tiêu chuẩn mới được xả ra môi trường, nhất là nước thải từ các làng nghề, khu công nghiệp, khu dân cư.

Bên cạnh đó, cần cải tạo chỉnh trang hai bên bờ sông, có thiết kế kiến trúc thân thiện với môi trường, vườn hoa cây cảnh, có đường đi bộ và các dịch vụ vui chơi giải trí. Nạo vét trầm tích đáy sông đến cao trình thiết kế để tăng thêm dung tích trữ nước. Sông sạch sẽ thoáng mát người dân sẽ có ý thức bảo vệ.

Chuyên gia Nguyễn Trường Duy.

Về công tác quản lý, tôi cho rằng nên giao trách nhiệm và quyền lực cho đơn vị quản lý, để tuyên truyền nâng cao ý thức cộng đồng, đơn vị quản lý bố trí nhân lực thường xuyên kiểm tra tất cả các nguồn thải ra sông, gồm nước thải, rác thải và được quyền (hoặc phối hợp với công an) xử lý kịp thời các trường hợp vi phạm. Trên cơ sở đó sẽ ngăn chặn được các hành vi tái ô nhiễm và khuyến khích người dân chung tay bảo vệ môi trường. Đối với những vị trí nhạy cảm có thể xem xét đến phương án đặt camera, thiết bị theo dõi để nhắc nhở cảnh báo và lấy bằng chứng xử lý.

Với những tuyến sông hoặc hệ thống tưới tiêu nằm gọn trong một địa phương, tôi cho rằng nên thí điểm xã hội hóa trong công tác quản lý khai thác để giảm chi ngân sách nhà nước, thực tế gắn quyền lợi và trách nhiệm cho cá nhân sẽ quản lý tốt hơn.

Vậy còn các giải pháp công trình, thưa ông?

Chuyên gia Nguyễn Trường Duy: Về nhóm giải pháp công trình, chúng tôi chia thành nhóm giải pháp tạm thời và nhóm giải pháp bền vững.

Giải pháp tạm thời ở đây là làm trạm bơm, trong đó có phương án trạm bơm điện. Tuy nhiên, tôi cho rằng, trạm bơm điện chỉ phù hợp cho tưới, tiêu với thời gian ngắn, còn để bơm tạo dòng chảy liên tục cho môi trường trên sông sẽ quá tốn kém. Vì vòng đời của một trạm bơm thì chi phí xây dựng ban đầu chỉ chiến 5-7% còn lại trên 90% là tiền điện và chi phí quản lý vận hành, hiệu quả thấp, cái được ít hơn cái mất và không thân thiện với môi trường.

Tình trạng ô nhiễm trên sông Bắc Hưng Hải.

Chỉ với những trạm bơm có cột nước địa hình thấp, tiêu thụ điện không lớn có thể chấp nhận được, như trạm bơm dã chiến Xuân Quan xây dựng năm 2024 với lưu lượng 16m3/s, bơm nước sông Hồng vào sông Bắc Hưng Hải để tưới cho khoảng 100.000ha đất canh tác, trong khi đó lưu lượng thiết kế sông Bắc Hưng Hải là 75m3/s, vậy trạm bơm dã chiến này chỉ phục vụ cho tưới là chính. Các sông khác cần thiết cho tưới chỉ nên làm dã chiến đặt máy bơm chìm tại cửa sông để giảm chi phí xây dựng công trình và tiền điện.

Về giải pháp bền vững lâu dài, chúng tôi quan điểm sông phải có nguồn, có dòng chảy tự nhiên “thuận thiên” mới bền vững. Hà Nội có 2 con sông lớn nhất miền Bắc chảy qua là sông Đà và sông Hồng, cấp nguồn tạo dòng chảy tự nhiên cho các sông nội địa như sông Tích, sông Đáy, sông Nhuệ, sông Ngũ Huyện Khê, sông Bắc Hưng Hải. Nhưng từ năm 2004 đến nay, đáy hai con sông này bị hạ thấp, do dòng chảy không còn phù sa bồi đắp và khai thác cát quá mức, làm hạ thấp mực nước nên không có nước chảy vào các sông nội địa, mặc dù lưu lượng về mùa kiệt của sông Đà và sông Hồng so với những năm trước 2004 không bị thiếu hụt.

Trên cơ sở đánh giá nguyên nhân các sông nội địa không có dòng chảy là do đáy sông Đà và sông Hồng bị hạ thấp kéo theo cao trình mực nước bị hạ thấp nên các cống lấy từ sông chính không có nước vào sông nội địa. Vậy giải pháp đập dâng trả lại cao trình mức nước cũ trên sông chính là hiệu quả nhất, tuy nhiên vị trí đập dâng phải phát huy đa ngành, đa mục tiêu, đảm bảo an toàn cho chống lũ và ít ảnh hưởng đến môi trường xung quanh.

Để cấp nguồn cho sông Nhuệ, sông Đáy và các sông nội đô vùng hữu ngạn sông Hồng, chúng tôi đề xuất việc làm đập dâng Thuần Mỹ trên sông Đà kết hợp thủy điện. Về cơ sở pháp lý đập dâng này đã được phê duyệt. Tại Quyết định số 768/QĐ-TTg ngày 15/4/2025 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch điện VIII, có hạng mục Thủy điện Thuần Mỹ, công suất dự kiến 250 MW, giai đoạn vận hành 2031-2035.

Quy hoạch Thủy lợi lưu vực sông Hồng-Thái Bình đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang trình Chính phủ phê duyệt có tuyến đập dâng trên sông Đà tại hạ lưu cống Thuần Mỹ.

Tôi nghĩ TP Hà Nội cần có văn bản trình Thủ tướng Chính phủ cho phép Nhà đầu tư làm Thủy điện Thuần Mỹ triển khai sớm ngay trong năm 2026, kết hợp đa mục tiêu trong đó sẽ chuyển một phần nước vào các sông nội địa thuộc vùng hữu ngạn sông Hồng, phục vụ sản xuất, cấp nước sinh hoạt và hồi sinh các dòng sông chết.

Nước sông Tô Lịch đã được cải thiện thời gian gần đây nhưng việc duy trì dòng chảy, duy trì và cải thiện chất lượng nước còn nhiều thách thức.

Tại cống Thuần Mỹ, mực nước sông Đà rất cao (theo đập thủy điện +14,0m), trong khi đó mực nước thiết kế tại đầu nguồn sông Đáy (+5,4m), sông Nhuệ (+3,7m), sông Tô Lịch (+3,5m). Chiều dài tuyến từ cống Thuần Mỹ theo sông Tích và trục đường quy hoạch Tây Thăng Long qua sông Đáy, sông Nhuệ về đến sông Tô Lịch khoảng 70km, có độ chênh mực nước khoảng 10m là hoàn tự chảy được.

Bên cạnh đó, đập dâng Thuần Mỹ tạo ra một hồ chứa có nguồn nước sạch luôn dồi dào, ít phụ thuộc vào lượng mưa hàng năm và có lợi thế về cao độ sẽ cấp nguồn tự chảy bền vững cho các ao hồ và hồi sinh các con sông vùng hữu ngạn sông Hồng của Hà Nội.

Đối với sông Ngũ Huyện Khê, chúng tôi cho rằng nên làm đập dâng trên sông Đuống tại hạ lưu cống Long Tửu, cao trình khoảng (+2,0m) sẽ lấy đủ lưu lượng 28m3/s cấp cho sông Ngũ Huyện Khê, tạo dòng chảy môi trường.

Với sông Bắc Hưng Hải chỉ cần mực nước sông Hồng tại cống Xuân Quan (+1,8m) là lấy đủ lưu lượng thiết kế 75m3/s. Vậy nên làm đập dâng hoặc tôn đáy sông bằng thiết bị di động tại hạ lưu cống Tắc Giang - Phủ lý (K129+500).

Đập dâng tại vị trí này chỉ cần (+1,0m) mực nước tại Hà Nội sẽ trên (+2,0m) phát huy được đa ngành, đa mục tiêu như luôn chủ động được nguồn nước cấp tưới cho sản xuất và các ngành kinh tế khác của các xã phía Đông Nam của Hà Nội (thuộc huyện Thường Tín, Phú Xuyên cũ) và 2 tỉnh Hưng Yên, Ninh Bình, đồng thời cấp nước cho sông Châu Giang, sông Duy Tiên, sông Đáy tại Phủ Lý và hạ lưu sông Nhuệ.

Tôi cũng lưu ý thêm, tại nơi đề xuất làm đập dâng đã có nước thủy triều, chênh lệch mực nước thượng hạ lưu đập dâng không cao nên kinh phí làm âu thuyền không tốn kém, vận hành thuận lợi, hạ lưu luôn có nước thủy triều nên không bị cạn kiệt. Giao thông thủy và dịch vụ trên sông từ Hà Nam lên phía Bắc được thuận tiện, mở thêm tuyến đường vận tải thủy vào sông Châu Giang, sông Duy Tiên, sông Đáy, sông Nhuệ, đi qua âu thuyền Tắc Giang.

Việc triển khai các đập dâng sẽ giúp có được mực nước ổn định vào mùa kiệt trên sông Hồng, các địa phương Hà Nội, Hưng Yên, Ninh Bình sẽ khai thác hiệu quả thế mạnh của mặt nước và diện tích các bãi sông. Hà Nội sẽ triển khai thuận lợi Quy hoạch Thủ đô Hà Nội thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến 2050 được Thủ tướng phê duyệt, sông Hồng là trục xanh, trục cảnh quan trung tâm của Thủ đô, là không gian văn hóa di sản, du lịch và dịch vụ, kết nối Vùng Thủ đô và Vùng Đồng bằng sông Hồng.

Chúng tôi cũng lưu ý, nước trên sông Hồng phần lớn là từ hồ chứa của Trung Quốc chảy về, sẽ bị động về lũ như tháng 9/2024, mực nước sông Hồng (+10,78m) trên báo động 2 là 28cm. Do vậy đập dâng cũng phải có phương án dự phòng cho hai tình huống khi đập dâng bị sự cố và lũ vượt mốc lịch sử. Đập dâng tại đây thuận tiện cho việc phân lũ về sông Đáy qua cống Tắc Giang.

Cảm ơn ông!

Nguyễn Hoài