Đe dọa thử hạt nhân mơ hồ của Mỹ buộc Tổng thống Putin phải phản ứng

Phát biểu của Tổng thống Donald Trump khiến Tổng thống Vladimir Putin cân nhắc xem xét việc khôi phục thử hạt nhân. Ảnh: CNN

Giữa lúc căng thẳng hạt nhân toàn cầu vẫn tiềm ẩn nhiều rủi ro, một tuyên bố ngắn gọn và chưa được giải thích rõ ràng từ Tổng thống Mỹ Donald Trump về việc nối lại các thử nghiệm vũ khí hạt nhân đã khiến Moscow phải lên tiếng đáp trả. Nga bác bỏ cáo buộc vi phạm lệnh cấm thử hạt nhân, song cho biết sẽ xem xét khả năng chuẩn bị cho các cuộc thử nghiệm mới nếu Washington hành động trước.

Theo người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov, Tổng thống Vladimir Putin vừa yêu cầu các cơ quan chức năng nghiên cứu đề xuất khôi phục thử nghiệm vũ khí hạt nhân - động thái nếu được thực hiện sẽ là lần đầu tiên sau 35 năm. Tuy nhiên, ông Putin chưa ban hành chỉ thị chính thức về việc này.

Tuyên bố gây tranh cãi...

Một tuần trước, trên mạng xã hội, Tổng thống Donald Trump tuyên bố Mỹ sẽ hành động “ngay lập tức” và “trên cơ sở bình đẳng” với Nga và Trung Quốc - những nước mà ông cho rằng đang bí mật tiến hành thử nghiệm hạt nhân. Nga và Trung Quốc đều khẳng định vẫn tuân thủ lệnh cấm thử hạt nhân toàn cầu được thiết lập từ thập niên 1990, trong khi hệ thống giám sát địa chấn quốc tế chưa ghi nhận bất kỳ vụ thử hạt nhân quy mô lớn nào kể từ đó.

Nhà Trắng đến nay vẫn từ chối làm rõ “mệnh lệnh” của ông Trump, vốn được cho là gửi nhầm tới Lầu Năm Góc thay vì Bộ Năng lượng - cơ quan phụ trách các chương trình thử nghiệm hạt nhân. Những phát biểu tiếp theo từ Tổng thống và các quan chức khác chỉ làm tình hình thêm rối rắm.

Tổng thống Donald Trump bên ngoài Nhà Trắng ngày 5/11. Ảnh: Washington Post

Trong bài phát biểu tại Miami, ông Trump cho biết đang “làm việc về một kế hoạch phi hạt nhân hóa giữa ba nước”, ám chỉ Mỹ, Nga và Trung Quốc, song không nêu thêm chi tiết. Một quan chức Nhà Trắng giấu tên nói rằng ông Trump “mong muốn phi hạt nhân hóa”, nhưng cho rằng việc chuẩn bị thử nghiệm là cần thiết để duy trì năng lực răn đe và bảo đảm an ninh quốc gia, trong bối cảnh Washington tin rằng Moscow và Bắc Kinh đang “tăng tốc chương trình hạt nhân”.

... buộc Nga phải phản ứng

Các chuyên gia nhận định phản ứng của Nga không đồng nghĩa với thay đổi ngay lập tức trong chiến lược hạt nhân của nước này. Theo ông Pavel Podvig, chuyên gia về lực lượng hạt nhân Nga,Tổng thống Putin chỉ muốn bảo đảm khả năng sẵn sàng thử nghiệm “trong vài ngày” nếu Mỹ thực sự tiến hành trước. “Người Nga cũng bối rối chẳng kém ai về các tuyên bố từ phía Mỹ”, ông Pavel Podvig nói.

Cựu Tổng thống Dmitry Medvedev, hiện là Phó Chủ tịch Hội đồng An ninh Nga, thậm chí bình luận rằng “chẳng ai hiểu ông Trump nói gì về “thử hạt nhân” - có lẽ chính ông ấy cũng không rõ”.

Một số nhà quan sát cho rằng có thể Tổng thống Trump đã nhầm lẫn giữa thử nghiệm kỹ thuật, nhằm đánh giá tình trạng của kho vũ khí hiện có, và thử nghiệm có tính chất phát triển, mang nguy cơ khôi phục chương trình chế tạo vũ khí hạt nhân mới.

Hiệp ước và giới hạn thử nghiệm

Mỹ, Nga và Trung Quốc đều là bên ký Hiệp ước Cấm thử hạt nhân toàn diện (CTBT) năm 1996, cấm mọi vụ nổ thử vũ khí hạt nhân. Tuy nhiên, Mỹ và Trung Quốc chưa phê chuẩn hiệp ước, còn Nga đã rút lại phê chuẩn vào năm 2023. Dù vậy, cả ba nước đều khẳng định vẫn tuân thủ tinh thần của hiệp ước này. Triều Tiên, quốc gia không ký CTBT, là nước duy nhất tiến hành thử hạt nhân kể từ khi hiệp ước có hiệu lực.

Theo quy định, các quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân được phép tiến hành “thử nghiệm phi tới hạn” để đánh giá độ tin cậy của vật liệu và thiết bị hạt nhân, song không tạo ra phản ứng dây chuyền. Việc thử nghiệm hệ thống phóng, chẳng hạn như tên lửa đạn đạo, động cơ đẩy hoặc thiết bị điều hướng cũng được phép. Mỹ mới đây đã tiến hành một vụ phóng thử tên lửa đạn đạo xuyên lục địa Minuteman III từ căn cứ Vandenberg, California, trong khuôn khổ kế hoạch định kỳ, không liên quan đến phát biểu của ông Donald Trump.

Tên lửa đạn đạo xuyên lục địa Minuteman III không vũ trang được phóng trong một cuộc thử nghiệm ở California vào năm 2020. Ảnh: Không quân Hoa Kỳ

Ngược lại, các thử nghiệm “siêu tới hạn” - dù chỉ sử dụng lượng nhỏ vật liệu hạt nhân nhưng vẫn tạo phản ứng dây chuyền - cùng các vụ nổ hoàn chỉnh đều bị cấm tuyệt đối.

Lo ngại về nguy cơ leo thang

Chuyên gia Heather Williams thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) cảnh báo rằng, dù chỉ là sự nhầm lẫn về thuật ngữ, các tuyên bố của ông Donald Trump và phản ứng của Nga vẫn mang tính leo thang nguy hiểm.

Trong khi đó, nội bộ chính quyền Mỹ tiếp tục đưa ra thông tin mâu thuẫn. Bộ trưởng Năng lượng Chris Wright nói trên Fox News rằng Tổng thống chỉ nói tới “thử nghiệm hệ thống”, không phải vụ nổ hạt nhân, song ông Trump sau đó lại gợi ý rằng Nga và Trung Quốc “đang thử ngầm” và Mỹ sẽ “làm công khai”.

Một số nghị sĩ Cộng hòa, như Thượng nghị sĩ Tom Cotton, khẳng định có tin tình báo cho thấy Nga và Trung Quốc đã tiến hành “thử nghiệm siêu tới hạn” trong khuôn khổ chương trình hiện đại hóa hạt nhân. Tuy nhiên, các chuyên gia độc lập cho rằng bằng chứng chưa thực sự thuyết phục.

James Acton, Giám đốc Chương trình Chính sách Hạt nhân thuộc Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, nhận định: “Rất khó xác định liệu một quốc gia có đang tiến hành thử nghiệm siêu nhỏ hay không. Nếu có, mục tiêu thường chỉ là đảm bảo an toàn cho vũ khí, chứ không phải nhằm phát triển đầu đạn mới. Điều đó không làm suy yếu an ninh của Mỹ”.

Giới quan sát cho rằng, dù chỉ là phát biểu thiếu rõ ràng, động thái của Tổng thống Trump đã mở ra nguy cơ tái kích hoạt một cuộc chạy đua hạt nhân giữa các cường quốc. Trong bối cảnh quan hệ Mỹ - Nga - Trung đang ở mức nhạy cảm, mỗi tuyên bố hoặc hành động thiếu tính toán đều có thể khiến cán cân chiến lược toàn cầu thêm phần mong manh.

Hồng Nhung