ĐẦU NGUỒN SÔNG MEKONG CHẢY VÀO ĐẤT VIỆT - DẤU ẤN MỘT VÙNG ĐẤT Bài cuối: Tìm lối đi mới

Khu vực Cửa khẩu quốc tế đường sông Vĩnh Xương. Ảnh: TÚ LY

Đa dạng sinh kế

Buổi sáng ở búng Bình Thiên, mặt nước phẳng lặng như tấm gương lớn phản chiếu bầu trời còn vương chút sương. Ông Phạm Thành Lợi - Trưởng Phòng Văn hóa - Xã hội xã Khánh Bình, đứng trên bờ búng, tay chỉ về phía những xuồng máy đưa du khách tham quan. “Hồi trước, chỗ này chỉ có ghe lưới, xuồng câu, giờ có khách du lịch thêm sinh kế mới cho bà con”, ông Lợi nói giọng trầm, chậm rãi. Nhiều năm gắn bó với vùng biên giới, ông Lợi gần như thuộc từng khúc sông, từng xóm ven búng Bình Thiên và chứng kiến những đổi thay, cả thuận lợi lẫn thách thức.

Ông Lợi kể, vài năm trở lại đây, người dân thường nhắc đến chuyện con nước thất thường. Lũ không về đều, phù sa ít dần, cá tôm không còn nhiều như trước. Dọc sông Bình Di, sông Hậu, nhiều đoạn bờ sạt lở. “Thiên nhiên thay đổi buộc con người phải thay đổi theo”, ông Lợi nói.

Dọc bờ sông, ông Trần Văn Hớn, ngụ ấp Bình Di, đang vá tấm lưới. Ông không còn đánh bắt theo mùa cố định như trước. Khi cá ít, ông chuyển sang đặt dớn, làm đăng hoặc tranh thủ chở du khách tham quan sông nước. “Con nước đổi sao thì mình đổi vậy”, ông Hớn nói. Tinh thần chủ động thích ứng ấy giúp nhiều hộ dân giữ được sinh kế, đứng vững trước những biến động thiên nhiên.

Nhìn mặt nước mênh mang của búng Bình Thiên, ông Lợi thừa nhận tiềm năng phát triển du lịch sinh thái, văn hóa là lớn nhưng khó khăn hiện nay là thiếu điểm vui chơi, điểm dừng chân cho du khách. Hạ tầng giao thông được nâng cấp nhưng cơ sở vật chất du lịch vẫn còn hạn chế, muốn kêu gọi nhà đầu tư thì phải có quy hoạch rõ ràng, sản phẩm cụ thể. Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân (UBND) xã Khánh Bình Dương Tấn Tiếp cho biết, địa phương đang tập trung quy hoạch, kêu gọi đầu tư các dự án du lịch sinh thái gắn bảo tồn giá trị văn hóa Chăm và bảo vệ môi trường, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân làm du lịch.

Trong lúc chờ những dự án lớn, nhiều hộ dân đã tự tìm cách làm trước. Chị Huỳnh Thị Diệu Hiền - chủ quán ăn ven búng Bình Thiên chia sẻ: “Mùa nước nổi, du khách đến đông hơn. Họ thuê xuồng dạo quanh búng, thăm làng Chăm, thưởng thức đặc sản vùng sông nước”. Những mô hình nhỏ như quán ăn của chị Hiền đang tạo nền tảng cho du lịch cộng đồng, giúp người dân có thêm thu nhập, đồng thời giữ được nét sinh hoạt truyền thống.

Khánh Bình có vị trí chiến lược với hệ thống cửa khẩu, khu kinh tế biên mậu, sông ngòi thuận lợi cho giao thương. Tuy nhiên, hạ tầng giao thông nông thôn, thủy lợi nội đồng chưa đồng bộ. Xã thiếu cụm công nghiệp, nhà máy chế biến nông sản, nguồn vốn đầu tư còn hạn chế. Theo Chủ tịch UBND xã Khánh Bình Tạ Văn Khương, thời gian tới xã tập trung hoàn thiện quy hoạch theo hướng đô thị biên giới văn minh, hiện đại, bền vững. Đồng thời, huy động nguồn lực đầu tư hạ tầng, cải cách hành chính, thu hút doanh nghiệp, đẩy mạnh hợp tác thương mại với Campuchia. Xã kiến nghị tỉnh sớm nâng cấp Cửa khẩu quốc gia Khánh Bình lên cửa khẩu quốc tế.

Ông Nguyễn Văn Lem, nguyên Bí thư Đảng ủy xã Khánh Bình phấn khởi khi thấy đời sống người dân đã khá hơn nhiều, kinh tế - xã hội xã không ngừng phát triển. Thế nhưng, ông cũng nhận thấy giao thông vẫn chưa đáp ứng nhu cầu đi lại và vận chuyển hàng hóa. “Tôi mong tỉnh sớm mở rộng các tuyến đường, tăng cường hợp tác với Campuchia để người dân, doanh nghiệp hai bên thuận lợi giao thương”, ông Lem nói.

Rời búng Bình Thiên, ông Lợi dẫn chúng tôi đi dọc con đường trải nhựa về trung tâm xã. Hai bên đường là vườn xoài xanh mướt, ruộng rau sạch, ao cá lấp lánh dưới nắng. Chỉ tay về những vườn xoài keo trĩu trái, ông Lợi nói: “Hồi trước, vùng này chủ yếu trồng lúa, nuôi cá tự nhiên”. Thích ứng với bối cảnh mới, nhiều người dân Khánh Bình giờ tận dụng điều kiện tự nhiên để tạo sinh kế. Trên những diện tích trồng lúa kém hiệu quả, nông dân chuyển đổi sang trồng xoài keo và liên kết sản xuất, tiêu thụ sản phẩm. Diện tích trồng xoài theo tiêu chuẩn VietGAP hiện lên 150ha, tiêu chuẩn GlobalGAP 160ha và được một công ty bao tiêu sản phẩm, đảm bảo lợi nhuận trên 30% sau thu hoạch.

Người dân kể, những mùa lũ ít cá, họ chuyển sang trồng cây ăn trái, mở rộng mô hình nuôi trồng thủy sản, vừa ổn định thu nhập vừa chuẩn bị cho mùa nước tiếp theo. Thanh niên địa phương quay về quê mở homestay, quán cà phê ven sông, khai thác cảnh quan và văn hóa bản địa. Tư duy sống chung với lũ đang chuyển thành sống tốt nhờ lũ, khi người dân biết biến điều kiện tự nhiên thành nguồn lực phát triển.

Cầu Long Bình - Chrey Thom nối Cửa khẩu quốc gia Khánh Bình thuộc xã Khánh Bình với nước bạn Campuchia. Ảnh: TRỌNG TÍN

Phát triển hài hòa

Chiếc xe chở chúng tôi tiếp tục lăn bánh dọc theo tuyến đường ven sông, hướng về xã Vĩnh Xương - một cửa ngõ khác của vùng đầu nguồn sông Mekong chảy vào đất Việt, nơi nhịp sống biên giới mang màu sắc khá sôi động nhưng cũng đối mặt không ít thách thức riêng. Từ sáng sớm, khu vực Cửa khẩu quốc tế Vĩnh Xương rộn ràng tiếng xe ra vào, hàng hóa nối nhau qua lại. Trên sông Tiền, những chuyến ghe chở nông sản, vật tư, hàng tiêu dùng xuôi ngược, tạo nên bức tranh sinh động của một vùng đất đang mở cửa mạnh mẽ.

Thế nhưng, phía sau sự nhộn nhịp ấy vẫn là những vườn xoài, ruộng rau, ao cá quen thuộc, nền tảng sinh kế bền bỉ của người dân địa phương. Những năm gần đây, biến đổi khí hậu khiến con nước thất thường, phù sa ít dần, sâu bệnh tăng. Người trồng xoài không còn canh tác theo kinh nghiệm cũ. Họ tăng cường áp dụng kỹ thuật mới, tưới nhỏ giọt, bao trái, bón phân bằng hệ thống được điều khiển qua điện thoại. Ông Bùi Văn Út, ngụ ấp 4, xã Vĩnh Xương chia sẻ: “Từ lúc áp dụng mô hình trồng xoài keo với tưới phun, bón phân điều khiển bằng điện thoại, tôi tiết kiệm chi phí tiền điện, tiền nhân công, lợi nhuận tăng lên”.

Không chỉ nông nghiệp, Vĩnh Xương chứng kiến sự chuyển dịch sang các mô hình kinh tế mới, tổ hợp tác, sản xuất nông sản sạch xuất khẩu, du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng. Với vị trí cửa khẩu quốc tế tiếp giáp Campuchia, Vĩnh Xương được kỳ vọng trở thành cửa ngõ thương mại kết nối đồng bằng sông Cửu Long với tiểu vùng Mekong. Tuy nhiên, một số khu vực trong khu kinh tế cửa khẩu chưa đầu tư đồng bộ, hạ tầng giao thông còn hạn chế, khiến kinh tế biên mậu của xã phát triển chưa tương xứng với tiềm năng.

Để thúc đẩy phát triển mạnh mẽ kinh tế biên mậu, nhiệm kỳ 2025 - 2030, Vĩnh Xương tập trung đầu tư nâng cấp cơ sở hạ tầng, trong đó đề nghị mở rộng, nâng cấp quốc lộ 80B, đường tỉnh 950 và khảo sát, hoàn chỉnh các tuyến giao thông trên địa bàn. “Đây là yếu tố then chốt góp phần tạo động lực phát triển kinh tế - xã hội nhanh và bền vững cho Vĩnh Xương trong thời gian tới”, ông Bùi Thái Hoàng - Chủ tịch UBND xã Vĩnh Xương nói.

Hạ tầng mở lối là điều kiện cần nhưng động lực bền vững hơn lại đến từ sự đổi thay trong tư duy và cách làm của người dân vùng biên. Ông Nguyễn Văn Hợp - Bí thư Đảng ủy xã Vĩnh Xương cho biết: “Người dân đã thay đổi tư duy. Từ chỉ trông chờ ruộng lúa, nay họ mạnh dạn nuôi cá, trồng xoài đạt tiêu chuẩn quốc tế, làm du lịch cộng đồng. Chúng tôi định hướng phát triển kinh tế gắn với bảo vệ môi trường, lấy người dân làm trung tâm, lấy công nghệ làm động lực”.

Điều trăn trở nhất đối với chính quyền và Nhân dân 2 xã Vĩnh Xương và Khánh Bình không phải tăng trưởng nhanh hay chậm mà làm sao phát triển nhưng không đánh đổi môi trường, văn hóa. Câu chuyện phát triển của vùng đầu nguồn không dừng lại ở kinh tế, mà còn hướng đến tương lai xanh, bền vững. Ông Đoàn Bình Lâm - Bí thư Đảng ủy xã Khánh Bình khẳng định: “Chúng tôi xác định phải phát triển bền vững, giữ bản sắc vùng biên, không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng”. Trước trăn trở này, chính quyền địa phương hướng đến phát triển bền vững, du lịch sinh thái gắn với bảo tồn văn hóa, nông nghiệp sạch gắn với bảo vệ nguồn nước, khuyến khích thanh niên khởi nghiệp tại địa phương. Người dân được xem là trung tâm của mọi chính sách, đồng thời cũng là chủ thể bảo vệ môi trường sống của mình.

Vĩnh Xương và Khánh Bình, mỗi nơi một nhịp sống nhưng cùng hướng về mục đích xây dựng vùng đầu nguồn phát triển hài hòa giữa kinh tế, con người và thiên nhiên. Dù đứng trước biến động, người dân vẫn không chùn bước, chủ động thích ứng. Sông Tiền, sông Hậu vẫn chảy, mang theo lớp phù sa của đất và cả niềm tin của những con người nơi miền biên viễn. Vùng đầu nguồn không chỉ là nơi khởi đầu dòng nước mà còn là nơi khởi đầu những cách nghĩ mới, thận trọng và nhiều hy vọng vào một tương lai bền vững.

MINH HIỂN - TÚ LY - TRỌNG TÍN