Đâu là tiêu chí hạnh phúc của gia đình hiện đại trong kỷ nguyên mới?

Phó Cục trưởng Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện Khuất Văn Quý.

Để hiểu rõ hơn về vấn đề này, nhân ngày 28/6 - phóng viên Báo Nhân Dân đã có bài phỏng vấn đồng chí Phó Cục trưởng Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện Khuất Văn Quý.

Phóng viên: Xin đồng chí cho biết thực trạng của gia đình Việt Nam hiện nay? Trong kỷ nguyên mới, gia đình Việt Nam đang gặp phải những khó khăn và thuận lợi gì?

Phó Cục trưởng Khuất Văn Quý: Gia đình là một thiết chế xã hội đã hình thành và phát triển qua nhiều thời kỳ. Theo Luật Hôn nhân và gia đình thì gia đình là tập hợp những người gắn bó với nhau do hôn nhân, quan hệ huyết thống hoặc quan hệ nuôi dưỡng, làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ giữa họ với nhau.

Trải qua nhiều thế hệ, gia đình Việt Nam đã được hình thành và phát triển với những chuẩn mực giá trị tốt đẹp, góp phần quan trọng vào việc xây dựng bản sắc văn hóa dân tộc. Tuy nhiên trước sự thay đổi của xã hội, gia đình Việt Nam có những biến đổi thể hiện ở một số khía cạnh sau:

Về quy mô, cấu trúc: Nghiên cứu cho thấy quy mô gia đình Việt Nam đang thu nhỏ dần. Xu hướng phổ biến là chuyển từ mô hình gia đình truyền thống nhiều thế hệ sang gia đình hạt nhân ít thế hệ, ít thành viên. Các đại gia đình, gia đình có nhiều thế hệ chung sống trong một mái nhà ngày càng ít đi (tam đại đồng đường, tứ đại đồng đường). Các cặp vợ chồng trẻ có xu hướng sống riêng (gia đình hạt nhân) và sinh ít con hơn so với trước đây, dẫn đến số người cùng chung sống trong một hộ gia đình giảm xuống.

Trong xã hội hiện đại, quy mô gia đình Việt Nam đang thu nhỏ dần. Xu hướng phổ biến là chuyển từ mô hình gia đình truyền thống nhiều thế hệ sang gia đình hạt nhân ít thành viên.

Các gia đình ngày nay thường đề cao việc mỗi thành viên theo đuổi những mục tiêu rõ ràng trong học tập, sự nghiệp và phát triển bản thân. Theo số liệu năm 2024 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổng hợp từ 63 tỉnh/thành phố về số hộ gia đình thì tổng số hộ gia đình trên cả nước có xu hướng tăng lên từ 22.822.837 hộ (năm 2018) đến 26.108.573 hộ (năm 2024). Trong đó, số hộ gia đình từ 3 thế hệ trở lên là 5.964.000 hộ (22,8%); số hộ gia đình 2 thế hệ nhiều nhất 11.874.286 (45,5%) số hộ gia đình trên cả nước.

Về lối sống: Trong bối cảnh hiện nay, mặt trái của cơ chế kinh tế thị trường, cũng như những ảnh hưởng từ các yếu tố tiêu cực trong quá trình giao lưu, hội nhập và đan xen đa dạng văn hóa… thì các tệ nạn xã hội đang có nguy cơ xâm nhập vào từng gia đình, từng thành viên gia đình, làm biến đổi các giá trị truyền thống tốt đẹp vốn có của gia đình Việt Nam.

Về thực trạng gia đình văn hóa: Danh hiệu Gia đình văn hóa tiếp tục giữ ở mức cao, năm 2024 hộ gia đình văn hóa được công nhận 23.270.826/25.315.309 tổng số hộ gia đình trên toàn quốc (đạt tỷ lệ 91,92%), giảm 3% so với năm 2023. Các địa phương đã tích cực triển khai mô hình “Gia đình văn hóa tiêu biểu”, “Gia đình học tập”, “Gia đình 5 không, 3 sạch” góp phần nâng cao nhận thức và hành động của người dân trong việc xây dựng nếp sống văn minh.

Trong kỷ nguyên mới, với mặt trái của cơ chế thị trường, công nghệ số cùng với sự biến chuyển của tình hình thế giới… khiến cho gia đình Việt Nam đang gặp phải những thách thức như: Các gia đình thường sống tách khỏi ông bà, cha mẹ nên ít nhận được sự hỗ trợ, sự quan tâm, động viên, giúp đỡ từ thế hệ thứ 3, thứ 4... Trong xã hội hiện đại với sự hội nhập sâu rộng và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, con người bị chi phối bởi nhiều yếu tố nên thiếu sự gắn kết các thành viên trong gia đình, giáo dục đạo đức lối sống trong gia đình, nề nếp gia phong ít được quan tâm; tệ nạn xã hội có nguy cơ xâm nhập vào gia đình ngày càng cao…

Đặc biệt hiện nay do ảnh hưởng của lối sống phương tây, nhiều gia đình không coi trọng tình yêu, sự chung thủy, yêu thương, gắn bó dẫn đến gia đình dễ bị rạn nứt và nguy cơ tan vỡ cao…

Tuy nhiên, bên cạnh những khó khăn trong kỷ nguyên mới, gia đình Việt Nam cũng có nhiều điều kiện để phát triển toàn diện.Trước hết trong kỷ nguyên số, các gia đình Việt Nam có điều kiện để tiếp cận được nhiều thông tin có điều kiện để lựa chọn học tập, việc làm; áp dụng được khoa học công nghệ, nhất là công nghệ thông tin hỗ trợ cuộc sống nên thực hiện công việc nhanh, thuận tiện giúp cho các gia đình có nhiều thời gian để vui chơi, giải trí, thăm quan, du lịch …Đây chính là chất xúc tác tốt để gắn kết, nuôi dưỡng và nhân lên tình yêu thương giữa các thành viên trong gia đình.

Trong kỷ nguyên mới, với mặt trái của cơ chế thị trường,các gia đình thường sống tách khỏi ông bà, cha mẹ nên ít nhận được sự hỗ trợ, sự quan tâm, động viên, giúp đỡ từ thế hệ thứ 3, thứ 4.

Phóng viên: Chủ đề của Ngày Gia đình Việt Nam năm nay tiếp tục là “Gia đình hạnh phúc, quốc gia thịnh vượng”, vậy theo đồng chí “hạnh phúc” trong gia đình hiện đại cần có những tiêu chí như thế nào?

Phó Cục trưởng Khuất Văn Quý: Với mục tiêu đánh giá mức độ hạnh phúc của gia đình năm 2024, lãnh đạo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã giao cho Vụ Gia đình (nay là Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện) nghiên cứu xây dựng Bộ chỉ số Gia đình hạnh phúc. Vụ đã phối hợp với các đơn vị liên quan tiến hành khảo sát, nghiên cứu và đưa ra Bộ chỉ số Gia đình hạnh phúc.

Theo kết quả nghiên cứu, có rất nhiều tiêu chí để đánh giá, đo lường mức độ hạnh phúc của gia đình. Tuy nhiên, thời điểm hiện tại, Cục đã xác định một số tiêu chí cơ bản trong gia đình hiện đại như sau:

Sự gắn kết, bền chặt trong các mối quan hệ gia đình, thể hiện qua mức độ gắn bó tình cảm, sự thấu hiểu, tôn trọng, chia sẻ và hỗ trợ giữa các thành viên; các yếu tố về an toàn, bình đẳng, yêu thương, thủy chung, hiếu thảo và không có hành vi bạo lực gia đình.

Sự thịnh vượng về vật chất, bao gồm điều kiện vật chất, khả năng tạo lập và duy trì thu nhập ổn định, mức sống và khả năng đáp ứng các nhu cầu cơ bản của các thành viên; đồng thời bảo đảm năng lực tài chính để ứng phó với những rủi ro trong đời sống gia đình và xã hội.

Sức khỏe thể chất và tinh thần của các thành viên, khả năng tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, mức độ hài lòng với chất lượng sống, sự cân bằng giữa công việc và đời sống gia đình.

Môi trường sống của gia đình, xét đến mức độ an toàn, sạch sẽ, thân thiện của môi trường tự nhiên và xã hội, tính tiện ích và chất lượng các dịch vụ công cộng tại nơi cư trú.

Vị thế của gia đình, được thể hiện qua uy tín, hình ảnh, mức độ đóng góp của gia đình đối với dòng họ, cộng đồng dân cư và xã hội thông qua việc tham gia các hoạt động cộng đồng, gìn giữ và phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp của gia đình.

Bộ chỉ số Gia đình hạnh phúc sẽ được triển khai thí điểm, đánh giá, và dự kiến sẽ được áp dụng trên diện rộng toàn quốc vào năm 2030.

Trong xã hội hiện đại, các cặp vợ chồng trẻ có xu hướng sống riêng và sinh ít con hơn so với trước đây...

Phóng viên: Theo đồng chí những yếu tố cốt lõi nào cần được giữ gìn, phát huy, những yếu tố nào cần được loại bỏ từ gia đình truyền thống để thích ứng với kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc?

Phó Cục trưởng Khuất Văn Quý: Trải qua nhiều thế hệ, gia đình Việt Nam đã được hình thành và phát triển với những chuẩn mực giá trị tốt đẹp, góp phần quan trọng vào việc xây dựng bản sắc văn hóa dân tộc. Gia đình không chỉ là nơi duy trì nòi giống mà còn là môi trường nền tảng trong việc hình thành, nuôi dưỡng và giáo dục nhân cách con người.

Giá trị truyền thống của gia đình Việt Nam là sự kết tinh giữa văn hóa gia đình và văn hóa dân tộc. Những giá trị này có vai trò chi phối nhận thức và hành vi của mỗi thành viên trong gia đình, đồng thời đặt nền móng cho sự phát triển bền vững của gia đình cả ở hiện tại và trong tương lai.

Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện nay, mặt trái của cơ chế kinh tế thị trường, cũng như những ảnh hưởng tiêu cực từ quá trình giao lưu, hội nhập và tiếp thu đa dạng văn hóa… đang có nguy cơ xâm nhập vào từng gia đình, từng thành viên, làm biến đổi các giá trị truyền thống tốt đẹp vốn có của gia đình Việt Nam. Trước những biến động và thách thức đó, yếu tố cốt lõi cần được giữ gìn và phát huy chính là lòng yêu nước, yêu quê hương; tình yêu thương, đùm bọc lẫn nhau; sự thủy chung, hiếu nghĩa, hiếu học; tinh thần cần cù, sáng tạo trong lao động; ý chí bất khuất, kiên cường vượt qua mọi khó khăn, thử thách... Đây là những giá trị đã được các thế hệ gia đình Việt Nam gìn giữ, vun đắp trong suốt tiến trình lịch sử dựng nước, giữ nước và đang tiếp tục được phát huy mạnh mẽ trong giai đoạn hiện nay.

Đảng và Nhà nước ta luôn dành sự quan tâm sâu sắc đến công tác gia đình, nhằm lưu giữ và phát huy những giá trị truyền thống quý báu, tạo nền tảng vững chắc để gia đình Việt Nam thích ứng với thời kỳ hội nhập quốc tế.

Tuy nhiên bên cạnh những truyền thống văn hóa quý báu của gia đình rất cần được gìn giữ và phát huy, trong xã hội hiện đại đâu đó vẫn còn có những hủ tục lạc hậu len lỏi trong các gia đình cần phải được thanh lọc như: việc tổ chức đám cưới linh đình, ăn uống dài ngày nhất là ở vùng sâu, vùng xa khi đời sống bà con còn khó khăn gây lãng phí và tốn kém. Hay một số đám tang ở một số nơi còn không hỏa táng, để xác người chết ở trong nhà nhiều ngày gây mất vệ sinh môi trường và ảnh hưởng tới sức khỏe con người, lạm dụng mê tín dị đoan làm biến tướng phong tục tốt đẹp của dân tộc...

Do ảnh hưởng của lối sống phương tây, nhiều gia đình không coi trọng tình yêu, sự chung thủy, yêu thương, gắn bó dẫn đến gia đình dễ bị rạn nứt và nguy cơ tan vỡ cao…

Phóng viên: Văn hóa gia đình chính là nền tảng quan trọng nhất, là "thành lũy" kiên cố để bảo vệ và giúp con trẻ duy trì, phát huy được những giá trị chân, thiện, mỹ; đồng thời, khơi dậy cho con trẻ những ý tưởng sáng tạo, hình thành lối sống lành mạnh, góp phần vào quá trình giáo dục, hình thành và phát triển nhân cách con người, tuy nhiên hiện nay có ý kiến cho rằng tình trạng trẻ em phạm tội có xu hướng gia tăng? Quan điểm của đồng chí về vấn đề này như thế nào?

Phó Cục trưởng Khuất Văn Quý: Trước hết tôi hoàn toàn nhất trí với nhận định về vai trò của gia đình đối với sự hình thành nhân cách, đạo đức, lối sống và ứng xử của trẻ. Gia đình là môi trường đầu tiên có ảnh hưởng quan trọng đến sự hình thành và phát triển tính cách, nhân cách làm người của mỗi cá nhân. Gia đình chịu trách nhiệm chính về các hoạt động về văn hóa xã hội của mỗi thành viên trong gia đình, mỗi cá nhân sẽ học được cách ứng xử với mọi người trong gia đình, cộng đồng và xã hội. Có thể khẳng định, trong suốt quá trình lịch sử, gia đình Việt Nam luôn là môi trường văn hóa để mỗi cá nhân được phát triển toàn diện, hướng đến chân thiện mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc và có trí tuệ, tư duy tiến bộ.

Về nhận định “hiện nay tình trạng trẻ em phạm tội có xu hướng gia tăng”, theo tôi có ý đúng nhưng chưa chính xác và đầy đủ. Theo quy định của Luật Trẻ em, trẻ em là người dưới 16 tuổi. Trên thực tế, mặc dù tội phạm vị thành niên có dấu hiệu gia tăng nhưng phần lớn là ở lứa tuổi từ 16-18 tuổi (chiếm khoảng hơn 70% số vụ). Có vụ việc trẻ em phạm tội nhưng đây chỉ là những hành động mang tính cá nhân, đơn lẻ, xảy ra ở một số rất ít trẻ em; chưa có cơ sở, nghiên cứu đánh giá nào khẳng định tình trạng trẻ em phạm tội có xu hướng gia tăng.

Với trẻ em phạm tội có nhiều nguyên nhân cả khách quan và chủ quan như mối quan hệ lỏng lẻo giữa cha mẹ và con cái, gia đình với nhà trường; tác động xấu của môi trường xã hội, thông tin độc hại trên mạng internet... Không thể phủ nhận, phần lớn trẻ em có hành vi bạo lực, phạm tội sinh ra và lớn lên trong gia đình không trọn vẹn; ông bà cha mẹ không dành cho trẻ nhiều sự quan tâm, chia sẻ, giáo dục và nhiều người không phải là tấm gương tốt để trẻ học tập. Điều này cũng phù hợp với nhận định về vai trò của gia đình đối với sự phát triển toàn diện của trẻ em nêu trên.

Để góp phần giảm thiểu việc trẻ em phạm tội, trong thời gian qua cùng với những nỗ lực của các cấp, các ngành khác, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trong chức năng, nhiệm vụ của mình đã đẩy mạnh xây dựng môi trường văn hóa, văn hóa gia đình, đây là nền tảng vững chắc để trẻ em được lớn lên, được hình thành nhân cách đạo đức trong môi trường tốt đẹp nhất. Bên cạnh đó Bộ còn đẩy mạnh tuyên truyền về hệ giá trị gia đình, giáo dục đạo đức, lối sống, bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình; phòng, chống bạo lực gia đình; giáo dục về chăm sóc, bảo vệ và giáo dục trẻ em trong gia đình… Với nội dung và hình thức phong phú, tiếp cận được với đông đảo người dân; cung cấp nhiều kiến thức, kỹ năng cho các thành viên gia đình đối với việc nuôi dạy trẻ nên người.

Đặc biệt, hiện nay Bộ đang tổ chức thí điểm Bộ chỉ số gia đình hạnh phúc, dự kiến thí điểm từ năm 2025-2028, tổ chức đánh giá tổng kết và đề xuất nhân rộng vào năm 2029. Gia đình hạnh phúc chính là nền tảng vững chắc nhất để trẻ em được phát triển toàn diện, đó cũng là nền tảng cho một quốc gia hạnh phúc, thịnh vượng như chủ đề của Ngày Gia đình Việt Nam 28/6 năm 2025 do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch hướng dẫn, tổ chức thực hiện.

Ngày hội Gia đình Việt Nam năm nay tiếp tục lấy chủ đề giống như chủ đề Ngày hội Gia đình Việt Nam năm 2024, nhằm khẳng định thông điệp quan trọng "Gia đình hạnh phúc - Quốc gia thịnh vượng".

Phóng viên: Để gia đình thực sự là những “pháo đài”, “thành lũy” kiên cố bảo vệ các thành viên trước sự xâm nhập của các tệ nạn xã hội, tạo điều kiện để cho con trẻ phát triển toàn diện, góp phần xây dựng Quốc gia thịnh vượng theo đồng chí chúng ta phải làm gì?

Phó Cục trưởng Khuất Văn Quý: Để làm tốt những điều này theo tôi cần tập trung thực hiện tốt những giải pháp sau:

Thứ nhất, hoàn thiện hệ thống pháp luật về gia đình và công tác gia đình, trong đó có việc hoàn thiện cơ sở dữ liệu quốc gia về gia đình nhằm quy định cụ thể hơn các chế tài, chế định về gia đình. Qua đó nhằm gìn giữ những giá trị văn hóa tốt đẹp về gia đình và loại bỏ đi những hủ tục lạc hậu không còn phù hợp trong xã hội hiện đại, tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa văn hóa tiên tiến của quốc tế.

Thứ hai, là tăng cường tuyên truyền chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về công tác gia đình, trong đó chú trọng vào Chỉ thị số 06-CT/TW ngày 24/6/2021 của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác xây dựng gia đình trong tình hình mới. Tuyên truyền về Hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới; về Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2030 và các chương trình thành phần của chiến lược, đó là chương trình giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình, Bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình; các quy định về phòng, chống bạo lực gia đình…

Thứ ba, tập trung nguồn lực cho công tác gia đình, trong đó tập trung hoàn thiện bộ máy, cán bộ làm công tác gia đình phù hợp với chính quyền địa phương 2 cấp và kiện toàn đội ngũ cộng tác viên về công tác gia đình ở địa phương; chú trọng tập huấn cho đội ngũ làm công tác gia đình sau khi các đơn vị hành chính được sáp nhập.

Cần đầu tư, tập trung hơn nữa nguồn kinh phí cho công tác gia đình từ trung ương đến địa phương và huy động các nguồn hỗ trợ hợp pháp khác, đáp ứng cho công tác gia đình trong thời kỳ mới.

Ngoài ra, cần tăng cường sự phối hợp giữa các bộ, ngành, đoàn thể trung ương và địa phương; kiện toàn Ban Chỉ đạo công tác gia đình từ Trung ương đến địa phương nhằm thực hiện có hiệu quả công tác gia đình, để gia đình thực sự là những “pháo đài”, “thành lũy” kiên cố bảo vệ các thành viên trước sự xâm nhập của các tệ nạn xã hội, tạo điều kiện để cho con trẻ phát triển toàn diện.

Phóng viên: Xin trân trọng cảm ơn đồng chí!

KIM THOA Thực hiện