Dấu ấn văn hóa độc đáo Tết rằm tháng Bảy miền non nước

Tết rằm tháng Bảy là dịp để sum họp gia đình.

Tết rằm tháng Bảy mang đậm dấu ấn văn hóa Tày, Nùng

Mỗi độ rằm tháng Bảy về, trên khắp mảnh đất Cao Bằng, từ những bản làng ẩn mình trong mây, những cánh đồng lúa chín vàng, người dân tộc Tày, Nùng lại nô nức chuẩn bị cho một cái Tết mang đậm dấu ấn văn hóa. Người Tày, Nùng gọi Tết rằm tháng Bảy là “Kin chất”, đây là tết lớn trong năm sau Tết Nguyên đán. Rằm tháng Bảy đánh dấu một mốc quan trọng trong chu kỳ sản xuất nông nghiệp của đồng bào Tày, Nùng xưa. Đây là thời điểm bà con đã thu hoạch xong vụ lúa chiêm, vụ ngô và cấy xong vụ mùa. Công việc đồng áng tạm lắng, nên bà con có thời gian để nghỉ ngơi, mở tiệc ăn mừng và thắp hương mời tổ tiên về chứng kiến, đồng thời, cầu mong tổ tiên phù hộ cho mưa thuận gió hòa, cây cối tốt tươi để được mùa.Vì thế, các bậc cao niên của người Tày vẫn có câu “Pẻng tải vài vằng, pẻng chưng vài hảy” (Tạm dịch hàm nghĩa: Lúc người ăn bánh gai thì trâu vui còn ăn bánh chưng thì trâu khóc vì sau ăn Tết tháng Bảy trâu được nghỉ, còn sau ăn Tết tháng Giêng trâu bắt đầu bước vào cày kéo).

Theo bà Bà Nông Thị Lành, dân tộc Tày, 78 tuổi, xã Nam Tuấn, người Tày, Nùng ăn Tết Rằm tháng Bảy đều rất lớn nhưng ngày chính của tết lại khác nhau. Bà kể: Tôi vẫn được ông bà, bố mẹ kể câu chuyện về việc người Tày ăn rằm tháng Bảy vào ngày 15, còn người Nùng lại ăn Tết rằm tháng Bảy vào ngày 14 vì theo truyền thuyết xưa kể có đôi bạn tồng (một phong tục kết bạn của người Tày, Nùng ở Cao Bằng dựa trên những đặc điểm giống nhau: cùng tuổi, cùng họ hay chí hướng… luôn coi nhau như người thân gia đình) người Tày, Nùng là hai chúa làng kế cận, một làng người Tày và một làng người Nùng cùng nhau đi buôn xa. Gần đến Tết tháng Bảy, hai người cùng nhau về làng mình ăn tết với dân làng. Trên đường về, bạn tồng người Tày đi lạc đường đến ngày 15 mới về tới làng, cả làng chờ chúa làng về mới vui vẻ cùng ăn tết. Còn bạn tồng người Nùng đi đúng đường về tới làng chiều ngày 14 và cùng dân làng vui mừng ăn tết ngay vào ngày ấy. Do vậy, từ đó thành lệ, người Nùng ăn Tết tháng Bảy ngày chính vào ngày 14, còn người Tày lại ăn tết vào ngày 15.

Câu chuyện nhuốm màu huyền tích như một cách lý giải sự khác biệt tại cộng đồng người Tày, Nùng một số địa phương trên địa bàn tỉnh trong việc chọn ngày chính để ăn Tết tháng Bảy là ngày 14 âm lịch, tức là trước rằm một ngày. Còn nhiều nơi, vẫn giữ đúng chính ngày Rằm. Tuy thời gian khác nhau, nhưng quan niệm, nghi lễ thờ cúng và các phong tục đều tương đồng với nét văn hóa độc đáo, là một ngày lễ của tình thân, là nhịp đập của lòng hiếu thảo và là sợi dây kết nối quá khứ với hiện tại qua những câu chuyện lịch sử, những phong tục cổ xưa được gìn giữ và phát huy.

Tục lệ Pây tái - trọn vẹn hiếu lễ và tình thân

Trong tiếng Tày, Nùng "Pây Tái" mang ý nghĩa "về ngoại", cái tên ấy không chỉ đơn thuần là một nghi lễ mà nó ẩn chứa cả một triết lý sống thấm đẫm tình thân và đạo lý làm người về trách nhiệm của người con đối với các bậc sinh thành và là bài học về lòng biết ơn mà các thế hệ cha ông muốn gửi gắm cho con cháu. Tục lệ "Pây tái" chính là dấu ấn riêng biệt và độc đáo tạo nên nét đặc sắc cho Tết rằm tháng Bảy tại Cao Bằng, làm nổi bật lên giá trị văn hóa truyền thống về lòng hiếu thảo, sự sum họp gia đình và tinh thần "uống nước nhớ nguồn" của đồng bào dân tộc Tày, Nùng.

“Pây tái” là dịp để những người phụ nữ theo chồng về nhà cha mẹ đẻ mang theo gánh lễ ý nghĩa như đôi vịt béo, chục bánh gai, rượu thơm, bánh kẹo… thể hiện lòng biết ơn sâu sắc đối với công lao sinh thành, dưỡng dục. Đặc biệt, ngày này còn là cơ hội để chàng rể thể hiện sự kính trọng, hiếu thảo với bố mẹ vợ, củng cố thêm sợi dây gắn kết tình thân trong gia đình. Mâm cơm sum họp, ấm áp bên gia đình, cùng nhau thưởng thức những món ăn truyền thống, trao đổi những câu chuyện sẻ chia, làm cho Tết Pây Tái càng thêm phần ý nghĩa và xúc động.

Món vịt quay mác mật, bánh gai và quả lê ta mang hương vị đặc trưng, độc đáo ẩm thực miền non nước.

Hương vị ẩm thực độc đáo

Tết rằm tháng Bảy của người Tày, Nùng ở Cao Bằng không thể thiếu món thịt vịt và bún. Những món ăn tưởng chừng đơn sơ nhưng gửi gắm biết bao ý nghĩa nhân văn, gắn bó tình cảm gia đình. Vịt rằm tháng Bảy thường được nuôi từ tháng Ba âm lịch, tính sao cho đủ tháng để tránh bị mọc lông tơ mà cũng không bị quá già mới là vịt ngon. Vịt cúng lễ phải được thả suối hằng ngày cho sạch, ăn tép, cua và thóc sạch.

Tùy theo từng gia đình, vịt có thể mổ, luộc lên và để vào đĩa, dâng cúng cả con hoặc chặt thành miếng nhỏ xếp vào đĩa rồi đặt vào mâm cơm. Ngoài vịt luộc, món đặc trưng nhất của người Tày, Nùng là vịt quay mác mật. Vịt mổ xong, tẩm ướp đầy đủ gia vị, nhồi lá mác mật vào bụng con vịt rồi khâu lại, phết một chút mật ong rừng lên ngoài da, sau đó đem quay. Khi chín thịt vịt mềm, thơm của mác mật, da vịt ròn, vàng.

Đặc biệt, “pẻng tải” món bánh gai đen nhánh, dẻo thơm, mang hương vị bùi bùi của đỗ xanh, bột nếp có vị trí rất quan trọng trong Tết rằm tháng Bảy của người Tày, Nùng ở Cao Bằng gắn với thăng trầm lịch sử tộc người. Chiếc bánh dân dã, đồng quê gói ghém tấm lòng thơm thảo của người Tày, Nùng miền biên viễn trong quá trình giữ nước, giữ bản làng quê hương. Khi có giặc giã, đồng bào làm bánh gai cho các chiến binh đem theo ăn đường. Quân đi đến đâu, bà con nơi đấy lại tiếp tục đưa lương thực, bánh trái. Bánh gai được xâu thành từng cặp để đeo bên người nên đồng bào gọi là pẻng tải - bánh đeo, bánh đưa đường. Dù là chiếc bánh đem đi nơi trận mạc nhưng luôn được gói có đôi có cặp. Ai đi xa mang theo pẻng tải để biết có người ở nhà chờ mong, có quê hương để nhớ về. Món pẻng tải là kết quả của sự khéo léo, tỉ mỉ và cả tấm lòng người Tày, Nùng ở Cao Bằng, góp thêm một mảnh ghép đầy sắc màu và giá trị văn hóa trong bản đồ ẩm thực của 54 dân tộc anh em.

Nghi lễ linh thiêng mang giá trị nhân văn

Nghi lễ trong ngày rằm tháng Bảy của người Tày, Nùng ở Cao Bằng không dừng lại ở việc cúng kính tổ tiên, mà còn ẩn chứa nhiều ý nghĩa sâu sắc. Đó là sự tri ân gửi gắm đến đất trời, đến thiên nhiên đã ban tặng cho mùa màng bội thu. Nên rất nhiều mâm cỗ được chuẩn bị để phù hợp với từng không gian, như: mâm cỗ chính sẽ bày trên bàn thờ thắp hương kéo dài cả ngày thể hiện sự tôn kính, lòng biết ơn gia tiên sâu sắc; mâm cỗ góp chung cùng các gia đình trong xóm để dâng lễ tại thổ công đầu làng, cầu mong thần linh phù hộ cho mưa thuận gió hòa, cây trồng tươi tốt; mâm cỗ đặt trước cửa nhà cúng chúng sinh cô hồn không có nơi ở, không có nơi ăn Tết để mọi cô hồn không lang lang lạc lõng nên khi cúng xong người ta vứt ra đường các đồ trên mâm cúng. Ngoài ra, còn có mâm cỗ nhỏ đặt gần chuồng trâu, bò với mong ước gia súc lớn nhanh, giúp sức cho con người trong lao động sản xuất; mâm cỗ nhỏ đặt ban trên bếp lửa mong ước gia đình luôn ấm no, sung túc. Các mâm cỗ đều được chuẩn bị chu đáo thể hiện sự quan tâm, kính trọng của các thành viên trong gia đình đối với tổ tiên và các yếu tố tự nhiên. Việc hóa vàng mã, cầu mong sức khỏe và may mắn cho các thành viên cũng là nghi thức không thể thiếu.

Trong guồng quay hối hả của cuộc sống hiện đại, có những giá trị dường như đang dần phai nhạt, nhưng người Tày, Nùng ở Cao Bằng vẫn gìn giữ và phát huy những nghi lễ, tục lệ là mạch nguồn văn hóa ấm áp, thấm đẫm tình thân và đạo lý làm người của Tết Rằm tháng Bảy ở Cao Bằng tạo nên dấu ấn văn hóa sống động, nơi lịch sử hào hùng hòa quyện với tình nghĩa gia đình sâu nặng và hương vị ẩm thực độc đáo. Đó là minh chứng cho thấy, dù cuộc sống có thay đổi, những giá trị cốt lõi về hiếu thảo, lòng biết ơn và sự gắn kết cộng đồng vẫn luôn được gìn giữ và phát huy, làm nên nét đẹp văn hóa giàu bản sắc của miền non nước Cao Bằng.

Xuân Lam