Đất mẹ gọi các anh về

Bài 1: Những ký ức không tên

Trong suốt chiều dài chiến tranh bảo vệ Tổ quốc, không thể nào kể hết những chiến sĩ đã anh dũng hy sinh. Nhưng điều xót xa là nhiều người trong số đó chưa tìm được thông tin cá nhân, những bia mộ liệt sĩ chưa cập nhật được tên. Đây là nỗi day dứt không chỉ của thân nhân mà còn là trăn trở của đồng đội và của cả dân tộc.

Nỗi mong con của mẹ

Trong ngôi nhà tình nghĩa được chính quyền địa phương xây tặng, mẹ VNAH Lê Thị Chơi, 80 tuổi, mẹ của liệt sĩ Nguyễn Quang Minh, hiện ngụ phường An Xuyên, tỉnh Cà Mau. Trong những ngày đất nước hướng về lễ kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám thành công và Quốc khánh 2/9, Mẹ lặng lẽ lau dọn bàn thờ của con trai. Tuổi cao, sức yếu, thêm nhiều bệnh tật, nhiều ký ức đã phai nhạt nhưng Mẹ không thể nào quên ngày hay tin con trai 19 tuổi hy sinh ở chiến trường Campuchia.

Mẹ VNAH Lê Thị Chơi kể: “Khi nó trốn đi đánh giặc, tôi có hay biết. Nó đi vì nước thì để cho nó đi. Rồi thằng bạn đi chung với nó về báo tin con tôi hy sinh. Tôi chết lặng, khóc cạn nước mắt. Nghe kể nó đi trinh sát rồi giẫm mìn. Giữa rừng nên đồng đội quấn cao su chôn ở đó. Vật đổi, sao dời nên họ không nhớ chỗ đã chôn. Lúc đó nghèo khó thêm không biết đường sá, muốn tìm xác hay hài cốt con về lắm mà không làm được”.

Mẹ VNAH Lê Thị Chơi, mẹ của liệt sĩ Nguyễn Quang Minh, hiện ngụ phường An Xuyên, Cà Mau (cũ), đã được xét nghiệm ADN với hi vọng đưa hài cốt con về quê an táng.

Xuôi về ký ức, mẹ VNAH Nguyễn Thị Chiên, 81 tuổi, là mẹ Liệt sĩ Nguyễn Thanh Dũng, ngụ tại phường Bạc Liêu, cũng không giấu được xúc động khi nhắc đến người con đã hy sinh vì Tổ quốc. Như ngọn đèn trước gió 3 năm qua mẹ đang nằm liệt trên giường bệnh. Mẹ Chiên chảy dài nước mắt tâm sự: “Nó là Nguyễn Thanh Dũng, ở nhà gọi là Dũng Em. Vì nó có thằng anh ruột cũng tên Nguyễn Thanh Dũng, tức Dũng Anh. Nó đâu có đủ tuổi đi bộ đội nhưng lén lấy thông tin của thằng anh nó để đi chiến đấu. Ngày nhận tin con hy sinh, tôi cứ tưởng Dũng Anh, tới khi Dũng Anh quay về mới biết là Dũng Em. Tôi có nhờ cơ quan chức năng đưa đi tìm mấy bận nhưng không gặp mộ con. Còn sống ngày nào tôi còn chờ ngày tìm được hài cốt con về”.

Di chuyển ngược về ấp Thạnh Hương 2, xã Châu Thới, hỏi thăm nhà Mẹ VNAH Nguyễn Thị Diều, mẹ Liệt sĩ Đào Văn Hùng. Ở tuổi 89, mẹ vẫn rất minh mẫn. Mẹ Diều cầm tay chúng tôi bảo: “Thằng Hùng hy sinh ở Vàm Lẻo, sông Cổ Cò, nghe nói trận đó ác liệt lắm. Tôi và hàng xóm hay tin nhiều chiến sĩ của mình hy sinh. Lúc chạy ra tìm thì hơn 80 mộ tạm bằng đất đen nằm la liệt, biết mộ nào của con mình mà mang hài cốt về. Sau này tôi cũng đi tìm nhưng không ra, địa điểm thay đổi, xương cốt cũng trộn lẫn nhau nên không biết làm sao, nhưng tôi vẫn chờ ngày được đưa hài cốt con trở về”.

Mẹ VNAH Nguyễn Thị Diều, mẹ của liệt sĩ Đào Văn Hùng mong mỏi khi còn sống sẽ tìm thấy con trai.

Ký ức đồng đội

Hành trình đi tìm hài cốt liệt sĩ vô danh nhiều năm qua là nỗi niềm đau đáu lẫn sự kiên trì bền bỉ từ khi khoa học chưa tiên tiến. Thời điểm đó, công tác tìm kiếm dựa nhiều vào những mảnh ký ức chắp vá của những người cựu chiến binh xưa. Ông Lê Quốc Việt, nguyên cán bộ Sở Lao động, Thương binh và Xã hội tỉnh Kiên Giang (cũ), nay ngụ tại xã Gò Quao, tỉnh An Giang. Ở cái tuổi 70, ông Việt vẫn nhiều lần cất công đi tìm mộ phần Liệt sĩ Lê Công Đoàn, anh trai thứ tám của mình. Anh trai ông Việt hy sinh năm 1958, tại huyện Vĩnh Thuận, nay là xã Vĩnh Hòa, tỉnh An Giang. Theo trí nhớ của ông Việt, anh của ông cùng 8 cán bộ, chiến sĩ Tỉnh đoàn Rạch Giá được chính người dân an táng ở Nghĩa trang Sân Gạch, giờ trở thành khuôn viên Trường THPT Vĩnh Hòa.

Ông Việt kể: “Ngày trước, chỗ đó là bờ nghĩa trang, còn giờ thì là bờ kè chống sạt lở. Lúc đếntìm, người dân chỉ tụi tôi là có an táng bộ đội gần mé mương, nhưng lâu quá rồi, mọi thứ đã thay đổi hết. Nghĩa trang Sân Gạch hồi đó cũng là chỗ giao chiến giằng co của quân ta và phía địch. Địch san ủi nền nghĩa trang để lập đồn trong khi dưới lòng đất còn bao nhiêu hài cốt các anh, các chú. Đến lúc giải phóng, những dấu tích về nền nghĩa trang cũ cũng không còn. Đến năm 2021, tôi và đồng đội được sự hỗ trợ của chính quyền địa phương xác định vị trí và quy tập được 9 bộ hài cốt liệt sĩ nhưng không thể xác định được danh tính”.

Nhiều cựu chiến binh tham gia tìm hài cốt đồng đội dựa vào trí nhớ của mình.

Một nhân chứng lịch sử khác là Anh hùng LLVTND Lê Văn Kiệm, Trưởng Ban Liên lạc của Trung đoàn 10, hiện sinh sống ở phường Tân Thành. Ngồi nhớ lại những ngày đi tìm hài cốt đồng đội, ông không khỏi xót xa: “Khi anh em hy sinh, mình đem hài cốt về giao cho địa phương. Chiến tranh kéo dài, nghĩa trang tạm bợ, những ngôi mộ chỉ là tấm bảng tên làm bằng cây, ván gỗ, nhưng lâu năm tấm bảng tên cũng phai màu, đổ gãy. Một trong những lý do mất thông tin mộ liệt sĩ là do di dời nghĩa trang của địa phương”.

Ông Kiệm nhớ như in trường hợp chiến sĩ Nguyễn Văn Tân, quê ở tỉnh Ninh Bình (cũ), đã hy sinh trong trận đánh Chi khu Thới Bình năm 1972. Thời điểm đó, đơn vị đã tìm kiếm nhưng vẫn không thấy thi thể. Đau xót hơn là mẹ Liệt sĩ Tân cất công nhiều lần vào Cà Mau cùng ông Kiệm đi tìm hài cốt của con đưa về quê cho ấm cúng, nhưng vẫn chưa gặp.

AHLLVT Nhân dân Lê Văn Kiệm, Trưởng Ban Liên lạc của Trung đoàn 10 mong mỏi những tháng ngày còn khỏe tìm thêm được nhiều đồng đội đã hy sinh.

Lặng đi một vài giây, ông Kiệm kể tiếp một trường hợp nữa là liệt sĩ Nguyễn Viết Cảnh, Chính trị viên Đại đội 4, Tiểu đoàn 7. Lúc đó ông Kiệm bị thương nặng trong trận đánh Chi khu Thới Bình, ông Cảnh đến gần định đưa ông Kiệm ra khỏi trận địa nhưng không được, do địch tấn công ác liệt. "Anh Cảnh để tôi nằm lại nơi an toàn rồi tiếp tục chiến đấu. Tôi đâu có ngờ khi anh Cảnh vừa ra khỏi hàng rào chi khu đã bị máy bay địch bắn trúng rồi hy sinh. Lúc đó, mộ bia ghi danh đầy đủ cho anh Cảnh để sau này dễ dàng tìm kiếm. May mắn là đất nước hòa bình, mộ bia vẫn còn và anh Cảnh được đưa về quê ở huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên (cũ) an táng. Mỗi lần tìm được mộ một đồng chí, đồng đội còn đủ danh tính là tôi mừng muốn khóc", ông Kiệm chia sẻ.

Một số địa điểm được xác định nhờ trí nhớ của các cựu chiến binh để tiến hành tìm kiếm hài cốt liệt sĩ vô danh.

Thời gian cứ trôi đi và ký ức của những cựu chiến binh, những nhân chứng chiến tranh là dữ liệu quý giá nhất để tìm lại hài cốt liệt sĩ vô danh. Phần lớn họ nay đã ngoài 70 tuổi, nhiêùmảnh ký ức chiến tranh đã không còn rõ ràng. Dù thời gian, trí nhớ và địa hình có phần sai lệch, nhưng nhờ thông tin quý báu đó mà các đội tìm kiếm hài cốt có thể thu hẹp phạm vi, xác định mốc địa hình cũ, hạn chế hết mức việc tìm kiếm trong vô vọng. Từng đoạn ký ức của họ như những mảnh vá rời rạc được chắp, ghép như để lành tấm áo đồng đội năm xưa và mục tiêu cao nhất là làm sao tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ vô danh một cách nhanh nhất./.

Lam Khánh

"Việt Nam có khoảng 1,2 triệu liệt sĩ, trên 900 ngàn hài cốt liệt sĩ được an táng tại các nghĩa trang liệt sĩ; khoảng 300 ngàn hài cốt liệt sĩ đã an táng nhưng chưa xác định được danh tính; khoảng 175 ngàn hài cốt liệt sĩ từ khắp các chiến trường (trong nước và Lào, Campuchia) đang tiếp tục được tìm kiếm, quy tập.

Sau 1 năm triển khai Kế hoạch 356, với sự phối hợp chặt chẽ của Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Nội vụ, các địa phương, đã đạt được kết quả bước đầu quan trọng: Chuẩn hóa hơn 300 ngàn thông tin liệt sĩ chưa xác định được danh tính và thân nhân, đạt 42,3% tổng số cần thu thập thông tin; đã thu nhận gần 60 ngàn mẫu ADN cho Mẹ VNAH, mẹ đẻ và thân nhân liệt sĩ trên địa bàn cả nước; hoàn thành phân tích, cập nhật vào cơ sở dữ liệu căn cước hơn 11 ngàn mẫu."

Bài 2: Tìm hài cốt liệt sĩ nơi xứ người