Đất hiếm – kho báu 'ngủ quên' của Việt Nam

Tài nguyên chiến lược vẫn “ngủ yên”

Đất hiếm (Rare-earth element - REE) là tên gọi chung của một nhóm 17 nguyên tố hóa học với những đặc điểm như từ tính, quang học, điện hóa và siêu dẫn… Chúng là nguyên liệu quan trọng cho rất nhiều lĩnh vực, từ pin xe điện, chip bán dẫn cho đến vũ khí thông minh, mọi ngành công nghiệp mũi nhọn đều cần đất hiếm. Do đó, cuộc đua địa chính trị mới đang hình thành xoay quanh nguồn tài nguyên này.

Trong khi các quốc gia phương tây đang tìm cách giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc (hiện chiếm hơn 60% sản lượng khai thác và gần 90% công suất chế biến), Việt Nam đang nổi lên như một địa chỉ tiềm năng.

Theo số liệu của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ, Việt Nam có đến 22 triệu tấn đất hiếm, xếp thứ hai toàn cầu, chỉ sau Trung Quốc với 44 triệu tấn. Dù sau đó, theo công bố của Bộ TN-MT, Việt Nam có trữ lượng khoảng hơn 20,7 triệu tấn, nhưng đây vẫn là con số rất ấn tượng.

Việt Nam có trữ lượng đất hiếm hàng đầu thế giới

Nhận ra tầm quan trọng của đất hiếm từ sớm, năm 1958, Việt Nam đã triển khai các hoạt động tìm kiếm, nghiên cứu về trữ lượng đất hiếm, và cho đến nay đã phát hiện ra năm mỏ có quy mô lớn tại khu vực Tây Bắc, gồm: Bắc Nậm Xe, Nam Nậm Xe, Đông Pao (Lai Châu), Mường Hum (Lào Cai) và Yên Phú (Yên Bái).

Tuy nhiên, điểm nghẽn lớn nhất hiện nay nằm ở khâu chế biến sâu. Đất hiếm không thể sử dụng trực tiếp từ quặng mà cần qua nhiều công đoạn tinh luyện, đòi hỏi công nghệ cao và vốn đầu tư lớn. Việt Nam hiện chưa làm chủ được chuỗi này, trong khi liên kết khai thác cũng như nghiên cứu còn rời rạc, hạn chế.

Theo Viện Khoa học Vật liệu, Việt Nam chưa có nhà máy chế biến từ tinh quặng đất hiếm ra sản phẩm đạt tiêu chuẩn xuất khẩu (hàm lượng tổng oxit đất hiếm phải đạt tối thiểu 95%). Mặc dù đã có nghiên cứu từ rất sớm về công nghệ phân chia riêng oxit đất hiếm và làm sạch đến độ sạch cao, nhưng phần lớn mới triển khai trong phòng thí nghiệm, chưa có công nghệ nào áp dụng vào thực tế.

Nhìn chung, với đất hiếm, Việt Nam vẫn khai thác thô là chính. Sản lượng đất hiếm thô của Việt Nam từ năm 2000-2011 khoảng 400 tấn, năm 2019 và 2020 lần lượt là 1.300 tấn và 1.000 tấn). Mỏ đất hiếm lớn nhất là Đông Pao (trữ lượng 11,3 triệu tấn), được cấp phép cho CTCP Đất hiếm Lai Châu - VIMICO (Lavreco) để khai thác, nhưng Lavreco cũng chưa có hoạt động nào đáng kể.

Theo thống kê của USGS, Việt Nam chỉ sản xuất được khoảng 600 tấn oxit đất hiếm vào năm 2023. Đây là một con số rất thấp so với thế giới, chỉ chiếm khoảng 0,17% nguồn cung toàn cầu vào năm 2023 (tổng khoảng 350.000 tấn).

Khai thác đất hiếm chủ yếu ở dạng thô

Không chỉ vậy, ở một số đơn vị được cấp phép, sai phạm đã diễn ra. Ví dụ, năm 2013, CTCP Tập đoàn Thái Dương được khai thác, thăm dò đất hiếm tại mỏ Yên Phú. Nhưng, ông Đoàn Văn Huấn, Chủ tịch HĐQT công ty này bị truy tố vì hàng loạt vi phạm liên quan; hoặc trường hợp ông Lưu Anh Tuấn, Chủ tịch công ty Công ty cổ phần Đất hiếm Việt Nam (VTRE) bị bắt về tội “buôn lậu” do có hành vi khai báo hải quan gian dối để xuất khẩu trái phép, bán cho các đối tác nước ngoài trên 470 tấn oxit đất hiếm.

Nhiều nước quan tâm “kho báu” của Việt Nam

Sở hữu kho báu lớn, Việt Nam nhận được nhiều sự quan tâm của nước ngoài. Năm 2012, Công ty cổ phần đất hiếm Lai Châu (VIMICO) và Công ty phát triển đất hiếm Đông Pao Nhật Bản đã ký biên bản ghi nhớ về hợp tác khai thác-chế biến đất hiếm.

Năm 2020, Việt Nam cũng phối hợp với các chuyên gia của Đức và dựa trên công nghệ chuyển giao từ Đức để tìm ra phương pháp phù hợp với quặng của Việt Nam nhằm làm giàu cho đất hiếm của Việt Nam (loại phục vụ cho việc tạo phản ứng nhiệt hạch, ứng dụng trong lò phản ứng hạt nhân).

Hàn Quốc cũng không đứng ngoài cuộc đua. Trong chuyến thăm của Tổng thống Hàn Quốc Yoon Suk-yeol đến Hà Nội vào tháng 6.2023, hai quốc gia đã ký Biên bản ghi nhớ (MoU) về việc thành lập trung tâm chuỗi cung ứng chung về đất hiếm và khoáng sản như vonfram.

Nhiều quốc gia ngỏ lời hợp tác với Việt Nam để khai thác, chế biến đất hiếm

Trong chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Mỹ Joe Biden vào năm 2023, hai bên cũng đã ký MoU nhằm hỗ trợ Việt Nam định lượng tài nguyên đất hiếm, cũng như thu hút đầu tư có chất lượng cho lĩnh vực này. Đến tháng 10, Kinh tế trưởng của Bộ Ngoại giao Mỹ Emily Blanchard khẳng định sẵn sàng hỗ trợ Việt Nam tính toán trữ lượng đất hiếm và đấu giá việc khai thác, nếu Hà Nội đưa ra yêu cầu.

Trong khi đó, Trung Quốc cũng hai lần bày tỏ mong muốn hợp tác khai thác đất hiếm tại Việt Nam. Vào tháng 11.2023, tại cuộc gặp giữa Chủ tịch Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp và Tập đoàn Đất hiếm Trung Quốc (CREG), phía Trung Quốc đã đề xuất đầu tư vào lĩnh vực này. Đến tháng 4.2024, CREG - tập đoàn đang kiểm soát 37,6% hoạt động khai thác đất hiếm của Trung Quốc tiếp tục bày tỏ mong muốn hợp tác khai thác và chế biến đất hiếm tại Việt Nam.

Đặc biệt, vào năm 2023, Blackstone Minerals - một trong những công ty khai thác khoáng sản hàng đầu của Australia đã đàm phán với Công ty Cổ phần Đất hiếm Việt Nam (VTRE) để khai thác mỏ Đông Pao. Mặc dù sau đó người đứng đầu VTRE (ông Lưu Anh Tuấn đã bị buộc tội giả mạo biên lai thuế giá trị gia tăng khi mua bán đất hiếm), đã khiến các thương vụ đất hiếm bị đóng băng, nhưng Blackstone Minerals vẫn cam kết sẽ tiếp tục hợp tác với Việt Nam.

Theo các chuyên gia, ngành công nghiệp đất hiếm ở Việt Nam hiện vẫn còn ở trong giai đoạn sơ khai, chưa tự chủ, vừa yếu về năng lực, vừa thiếu về công nghệ. Những thách thức này không dễ giải quyết trong một sớm một chiều.

Tuy nhiên, nếu tận dụng được để phát triển, đây là cơ hội tốt để Việt Nam phát triển thành công ngành công nghiệp đất hiếm, tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu. Đây cũng là đòn bẩy để Việt Nam đạt được những lợi ích chiến lược quan trọng trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ - Trung ngày càng gay gắt.

Lam Thanh